Inazio Lekuona
Urteetan, hamarkadetan, mendeetan, deabruaren seme-alabak balira bezala tratatzen ziren gaixotasun edo ezintasun mentalak pairatzen zituztenak. Desberdintasun fisikoek ere mugak ezartzen zituzten. Albinoak, adibidez, komunitate primitiboetan exekutatzen zituzten, zorte txarra zekartelako. Akondroplasiak jotakoak, historian nano bezala ezagutzen direnak, erregeen bufoiak ziren, zirkuko aktoreak edo era guztietako txantxetarako iturria.
Gurasoen lotsagatik, herri bakoitzean, auzo bakoitzean, baserrietan ezkutatzen zituzten, edo espetxeak bezalakoak ziren zentroetara bidaltzen zituzten gaixo mental edo gaixo fisikoak zituztenak. Goizean goiz etxeko atea ireki eta afaltzera etxera itzultzen ziren beste batzuk ere ezagutu ditugu. Auzo bakoitzeko protagonistak ziren, eta bazirudien beste edonork bezala gozatzen zutela bizitzaz. Ziur aski hala izango zen.
Zorionez, garaiak aldatu egin dira. Erakunde publikoek beren gain hartu dituzte genetikak edo inguruneak bizi-bidea okertutakoak. Gizartea ere, hurbilekoa behintzat, ulergarri bihurtu da, eta hain erasokorra ez den beste etapa batean gaude. Oraindik bidea luzea da. Errukiaren ildoa gurutzatu behar dugu lankidetzarenean integratzeko.
Txikitan ezagutu nuen halako pertsona bat. Easo plazan ematen zuen egun osoa. Burla egiten genion. San Joan jaietan, egitarauan sartzen zen, korrika egiteko lasterketetan. Erori egiten zen, altxatu, zirkuitua utzi. Hori esateak mintzen badu ere, orain konturatzen naiz festako pailazoa zela. Joto deitzen genion.
Geroago jakin nuen bere izen osoa: Inazio Lekuona Goikoetxea, eta bertsolaria zuen aita. Inork ez zekien haren ezintasunaren jatorria, eta duela aste batzuk jakin nituen xehetasunak. Umetan meningitisa izan zuen, eta horrek eragin zion adimen-urritasuna. Harrigarria bada ere, nire iturria artxibo militar bat da. Gero kontatuko dut.
Gaztetan, Joto CNTko sindikatu anarkistako txano miliziano batekin ibiltzen zen. Moraza kalean bizi zen, eta anarkistek Larramendi kalean zuten topalekua, haren etxetik metro gutxira. Anarkistek haietako bat balitz bezala hartzen zuten. 1936an, tropa frankistak sartu ziren Donostian, eta Jotok Bilbora egin zuen ihes, gero Santanderrera, non 1937ko udan atxilotu zuten.
Epaiketa sumarisimo bat zegoen Inazioren zain. Nire harridurarako, espedienteari esker jakin nuen Joto Euskal Armadan mobilizatu zutela. Heriotza zigorra ezarri zioten, eta isolatu egin zuten, exekuzioaren zain. Argi dago bizirik atera zela. Zer gertatu zitzaion? Espediente militarrak argitu zizkidan zalantzak.
Urte hartako polizia fitxan honako hau zioen: Donostiakoa, Moraza kaleko bizilaguna, 26 urtekoa, ezkongabea, txoferra. Besteak beste, armak lapurtzea eta falangistak fusilatzea leporatu zion fiskalak. Frogatutako gertakarien berri eman zuen. Heriotza zigorra.
Baina, bat-batean, bi perito mediku sartu ziren jokoan. Zerbait ikusiko zuten. Txostenak heriotza zigorretik salbatu zuen. «Ahulezia mentaleko taldearen oligofrenia-koadro bat aurkezten du, eta nortasun ahularen kategorian katalogatu daitekeen subjektutzat hartzen da, ergeltasunaren arrastoan». Epaile militarrak egoitza psikiatriko batean sartzeko agindua eman zuen. Berehala itzuli zen auzora, eta orduan ezagutu genuen guk.