"Euskarazko itzulpen literarioak gutxi ordaintzen dira"
Aiora Jaka (Gros, 1982) itzultzaileak EHUko Itzulpengintzako lehenengo promozioan ikasi zuen. Ordutik, doktorego tesi bat egin eta hainbat sari irabazi ditu, besteak beste, Haur Literaturako Vitoria-Gasteiz saria, hirutan. Bere ibilbideari buruzko errespasoa egin dugu.
Zergatik erabaki zenuen Itzulpengintza ikastea?
Ez da betidanik argi izan dudan zerbait. Hainbat gauza gustatzen zitzaizkidan, eta ez nekien oso ondo, baina argi neukan hizkuntzak behintzat gustatzen zitzaizkidala: hizkuntzak aztertzea, horien atzean ibiltzea, eta horregatik erabaki nuen Itzulpengintza ikastea.
EHUko Itzulpengintzako lehenengo promozioko ikasle izan zinen. Nolako harrera izan zuen graduak?
Sarrera proba egin behar izaten da gradu horretan, hizkuntza maila bat eskatzen delako atzerriko hizkuntza batean. Proba batzuk egin behar dira testuak ingelesetik euskarara itzuliz, eta entzumen eta ahozko probak ere bai. Gogoratzen naiz Salamancan eta Sorian ere egin nituela proba horiek. Badaezpada joan nintzen hara, izan ere, ekainean ez zegoen argi irailean Gasteizen jarriko ote zuten gradua. Azkenean, Gasteizen sartu nintzen, eta bi adar zeuden: euskarazkoa eta gaztelaniazkoa. Euskarazkoan oso gutxi ginen, hamabi lagun inguru.
Joseba Sarrionandiak itzulpengintzari buruz duen ikuspegia aztertu zenuen doktore tesirako. Zergatik aukeratu zenuen gai hori?
Itzulpengintzaren barruan alor asko egon daitezke, eta niri literatura gustatzen zitzaidan. Sarrionandia irakurria nuen, eta, batez ere, arreta eman zidan Izkiriaturik aurkitu ditudan ene poemak izeneko bere liburuak. Hor biltzen ditu berari gustatu zaizkion poemak, euskarara ekarrita. Tartean, sasi-itzulpen batzuk ditu. Berak esaten du autore baten obra baten itzulpena dela, baina autore hori ez da existitzen, baizik eta berak sortu duen pertsonaia bat da. Zergatik egiten zuen hori jakin nahi nuen, eta ikusi nahi nuen zergatik itzuli zuen hainbeste hizkuntzetatik eta kulturetatik. Hortik tiraka hasi nintzen, eta ohartu nintzen Sarrionandiak bazituela itzulpenak ziren hainbat obra, eta itzulpenaren inguruan ere bazuela gogoeta bat. Konturatu nintzen itzulpenari buruz nahiko diskurtso postmodernoa zuela, 1980ko hamarkadan euskal literaturan nahiko berritzailea zena.
Zein izan zen lan horretatik atera zenuen ondorio nagusia?
Labur esateko, berak planteatzen zuen itzulpena birsorkuntza zela, eta fidela izaterik ez zegoela. Beti aldarrikatu izan da itzulpenak fidela izan behar duela, eta jatorrizkoak esaten duena erreproduzitu behar dela, leialki eta ezer aldatu gabe. Sarrionandia diskurtso horri buelta ematen saiatzen da, eta esaten du itzultzean birsortzen ari dela. Itzultzea sormen ariketa bat da, itzultzaile bakoitzak bere moduan itzultzen duelako. Baita ere esaten du sormen originala ez dela hain originala, idazle bakoitzak aldez aurretik irakurri dituen horien ondorioz idazten duelako. Beraz, maila berean jartzen ditu sorkuntza originala eta itzulpen literarioa.
Quebecen bizi izan zara, eta horrek hizkuntzak ikasteko aukera eman dizu. Itzulpengintzarako beharrezkoa da hori, ezta?
Bai, egia da gaur egun Euskal Herrian lan egiteko gaztelaniarekin eta euskararekin beharbada nahikoa dela, merkatuan dagoen eskari handiena hor dagoelako. Gaztelaniaz sortzen da bolumenik handiena, eta gero hori euskarara ekarri behar da. Beraz, euskal itzultzaile gehienek egunekoan euskararekin eta gaztelaniarekin egiten dute lan. Baina beste hizkuntzak hitz egin eta ulertzeak abanikoa asko zabaltzen dizu, eta, batez ere literaturan, beste hizkuntza eta kulturetara iristeko aukera ematen dizu. Hizkuntzak ikasteko jakin-min hori Itzulpengintza ikasten hasi aurretik neukan nik, eta banekizkien hainbat hizkuntza.
Zein hizkuntza ikasteko aukera izan zenuen Quebecen?
Lehenengo aldiz Quebecera joan nintzenenean Itzulpengintza ikasten ari nintzen, eta hasieran saldu ziguten hango unibertsitatean frantsesa eta ingelesa ikasiko genituela, Canada elebiduna delako. Baina ni Quebec hiriburuan izan nintzen, eta han frantsesa da nagusi. Unibertsitatean ingelesa ere ikasi genuen, baina bigarren maila batean. 2015ean hara itzuli nintzen berriz, eta Quebec iparraldean egon nintzen bizitzen. Han urtebete pasa nuen inuitak eta criak bizi ziren komunitate batean. Bertan inuitera eta criera ikasten saiatu nintzen. Oso hizkuntza desberdinak dira, eta oso interesgarriak. Oso minorizatuta daude, baina ikasi nuen bietatik zertxobait. Pena da ez dutela literatura idatzi askorik, bestela, gustura itzuliko nuke hizkuntza horietatik.
Zein izan da orain arte itzuli duzun gauzarik interesgarriena zuretzat?
Iaz oso maitea nuen eleberri bat argitaratu zen: Nirliit. Oso gustura itzuli nuen, izan ere, ni bizi izan nintzen inuiten komunitate batean gertatzen den istorioa da. Komunitate horretan justu ez nintzen egon, baina antzeko batean bai. Autorea ezagutu nuen eta oso identifikatuta sentitzen nintzen berarekin. Berak inuitekin egindako egonaldi batean bizitakoak kontatzen ditu liburuan, eta nik ere antzekoak bizi izan nituenez, oso liburu maitea nuen eta itzulpena proposatu nion Txalaparta argitaletxeari. Bestalde, Mario Benedettiren Udaberri kantoi-hautsia ere itzuli nuen, eta oso polita iruditu zitzaidan. Oso gustura itzuli nuen.
Haur Literaturako Vitoria-Gasteiz itzulpen saria irabazi duzu hirutan. Zein izan dira lan sarituak?
Lehenengoa umeentzako liburu bat izan zen: Esan, ama, nork egiten ditu umeak?, Janosch idazle alemanarena. Bigarren saria Gaiztoak izeneko liburuagatik eman zidaten. Liburu handi bat da, oso marrazki politak dituena. Hori Joana Pochelurekin batera itzuli nuen. Azparnekoa da bera, eta berari eskatu zioten liburua itzultzeko. Berak eskaini zidan ea elkarrekin egingo genuen, nahi zuelako ez izatea iparraldeko hizkera eta ezta hegoaldekoa ere. Tarteko zerbait nahi zuen, edo, behintzat, iparraldeko eta hegoaldeko umeentzat izan zitekeen liburu bat. Eta azkenekoa iaz izan zen, Ibon Martinen Onin eta sorginen sekretua liburuagatik.
Nola hartu zenituen sari horiek?
Poz handiz, noski. Baina nire buruari meriturik kendu gabe, esango nuke hor ere zorte kontua neurri batean badela jatorrizko testua ere nolakoa den. Asko egiten du testua polita eta originala izateak, eta itzultzeko aukera politak emateak. Itzultzaile onak asko daude gaur egun, eta ni bezala beste edonor saritu zezaketen. Ni ere egon izan naiz itzulpen lehiaketetako epaimahaietan, eta askotan oso zaila da erabakitzea, izan ere, denak edo gehienak dira itzulpen onak. Baina askotan, jatorrizko lanak nolako erronkak eskatzen dituen saritzen da. Zorte kontua ere bada, beraz.
Gaur egun, nahikoa baliabide daude gauzak euskarara itzultzeko?
Gutxi ordaintzen den lan bat da, normalean. Gehienetan, literatura maite dugulako eta eremu horretan gustura gaudelako onartzen dugu horrelako gauzak egitea denbora librean, ogibide moduan baino. Ni bezala, itzultzaile gehienak ez dira literatura bakarrik itzultzera dedikatzen, esango nuke oso gutxi bizi direla soilik horretatik. Denok egiten ditugu beste itzulpen mota batzuk ere, diru gehiago ematen dutenak.
Duela gutxi Ibon Martinen ‘Tulipen dantza’ euskaratu duzu, eta itzulpen mota desberdin bat erabili duzu.
Itzultzaile izateko ikasketetan beti esaten dute lehenengo obra irakurtzeko, aldez aurretik giroan sartzeko. Normalean nik hori egin izan dut. Ibon Martinekin Onin itzultzen hasi nintzelako egin nuen harremana, baina bere beste liburu batzuk ere ezagutzen nituen. Gero, Isiltasunaren itsasargia itzultzeko eskatu zidan, eta hori irakurri gabe neukan. Quebecen bizi nintzen orduan, eta word formatuan bidali zidan dokumentua. Irakurri ahala itzultzen joan nintzen, eta oraingoan ere berdina egin dut. Asko gustatu zait metodo hori, izan ere, irakurleak bezala, pixkanaka joaten zara zu ere liburuaren edukia deskubritzen.