Xabier Peñalver: "Jaurlaritzak izendatu ez dituen aztarnategi asko daude oraindik"
Xabier Peñalver arkeologoa.
Hogeita bost urte baino gehiago darama paleolitikoko aztarnategietan indusketa lanak zuzentzen. Landa lana idazketarekin uztartzen du ikertzaile donostiarrak. ‘Dolmenes, cromlech y menhires’, oroitarri megalitikoen inguruko gida argitaratu berri du arkeologoak.
Trikuharri, menhir eta harrespilen inguruko zalantzak argitzeko gida kaleratu du Xabier Peñalver (Gros, 1952) arkeologoak. Euskal Herriko mendietan aurki daitezkeen megalitoak nola desberdindu eta zein garaikoak diren erakusten du ‘Dolmenes, cromlech y menhires’ liburuak.
Historiaurreko aztarnak ezagutzeko eskuliburua argitaratu duzu. Jendearekin megalitoez hitz egiten dudanean hainbat zalantza argitzeko daudela sumatu dut. Mendian izan direla eta ‘harri batzuk’ ikusi dituztela esaten didate. Baina ez didate esaten, ‘trikuharri bat, iruinarri edo harrespila bat ikusi dugu’. Ez dakite ikusten dutena identifikatzen. ‘Aizkorrin izan nintzen eta harrespila bat ikusi nuen’. Ba hori ez da posible; han ez baitago harrespilarik. Ez nau harritzen, askotan aztarna hauek ez dutelako inolako seinalerik. Eta seinalen bat badute, ez dute informazio gehiegi ematen. Eta hori izan da, hain zuzen, liburu honen helburua: modu laburrean megalitoak zer diren, nork egin zituen, zertarako egin zituzten eta historiaurrearen zein momentutan egin zituzten azaltzea. Gero badira beste atal batzuk: kondairak, gatazkak, ehorzketak, megalitoen kontserbazioa, megalitismoa eta kristautasunaren arteko tirabirak… Eta Euskal Herriko hamalau megalito esanguratsuenetan zehar egindako ibilbidea jaso dut.
Euskal Herrian aztarna ugari dago gainera… Bai, 2.000 eta 3.000 megalito artean daude. Batzuk izugarriak dira; liburuaren azalean agertzen den Bilarko [Araba] Hechicera, adibidez.
Nola desberdindu daiteke trikuharri bat, menhir bat eta harrespila bat? Megalitoak harriekin egindako eraikuntzak dira. Menhirrak ez dakigu zehat mehatz zertarako egin zituzten. Beharbada seinaleak jartzeko elementuak ziren. Baina oro har, megalitoak, ehorzketa-monumentuak dira. Trikuharri motak askotarikoak dira. Banan-bana sartzen zituzten gorpuak. Oroitarri zaharrenak dira. Neolitikoa eta brontzezko aroa bitartean egindakoak. Harrespilak, ordea, historiaurreko azken ehorzketa monumentuak dira. Erritua oroitarri hauetan aldatu egin zen. Hildakoak ehortzi egiten dituzte, eta zirkuluan jarritako harrietan lurperatzen zituzten. Pirinioetako ezaugarri bereigarria da fenomeno hau. Leizaran ibaian hasi, eta Andorraraino iritsi. Gipuzkoa, Nafarroa eta Iparraldeko hiru herrialdeak hartu zituen. Beste herrialdeetako cromlech-ekin ez dute zerikusirik; cromlech hitza bretoia bada ere. Stonehenge ezagunarekin esaterako ez dute antzekotasunik; ez kulturalki, ezta kronologikoki ere.
Kondairak aipatu dituzu, kontatuko diguzu baten bat? Los Arcosen [Nafarroa] bada bat, Morma harrien ingurukoa. Liburuan txuri beltzeko argazki bat jaso dut. Irudi bakarra da, dinamitatu egin baitzituzten. Badirudi lurra lantzeko traba zirela. Elezaharra bertako bi ahizpen ingurukoa da. Amari ez zioten inoiz obeditzen; ez ziren inoiz mezetara joaten… eta ustekabean, inauterietan harri bihurtu omen ziren. Kondaira polita da. Aralarko Jentilarri trikuharriaren inguruan bada beste bat. Azken jentilak trikuharri honen azpian sartu omen ziren, euren aroaren amaiera heldu zela jakinik.
Oroitarrietan altxorrak ezkutatzen ziren irudipena ere zabaldu zen. Bai, jentilek altxorrak ezkutatu zituztela uste zuten; urrea aurkituko zutela. Hildakoak altxorrez inguratuta lurperatzen zituztela uste zuten. Bai, kondaira honek min handia egin zieten. Oro har, denboran monumentu hauei errespetua gorde zaie, baina salbuespenak izan dira. Trikuharrien harri handienak inguruetako etxe eta txabolak egiteko erabili izan zira.
Saskibaloi saski bihurtutako menhir bat topatu zenuen behin. 80ko hamarkadan katalogatu nuen. Barandiaranek deskubritu zuen lehendabizi. Etzanda zegoen, baina bertako batek harria hartu, bere lurretara eraman, eta zutik jarri zuen. Eta saskibaloi saskia jarri zion. Behintzat hari esker, gerlari baten grabatua ezagutu genuen. Herri batzuetan ehiztariek trikuharriak babesleku gisa erabili izan dute. Adar batzuk jarri inguruan eta… Ezagutza behar da lehendabizi, eta errespetua ondoren. Euskal Herrian bada historiaurreko aztarnen inguruan errespetua; baina astakilo batekin nahikoa da beste 50.000 pertsonek errespetatzen dutena izorratzeko.
Megalitoak babesteko beharra aldarrikatu duzu. Garrantzitsua iruditzen zait jendeak gure arbasoei eta gure jatorriari balioa ematea. Eta behin balioa ematean, hura babesteko beharraz jabetzea. Oroitarri hauek mendian daude, ez daude Parte Zaharrean katedral baten moduan babestuta. Guztion artean babestu behar ditugu. Ezinbestekoa da oroitarri hauen kokapena ezagutzea. Ez bakarrik jendeak oroitarriak non dauden jakiteko; erakundeek ere jakiteko. Jasan ditzaketen arriskurik handienak azpiegitura handiekin baitu zerikusia. Eta orain gutxi arte egin dira horrelakoak. Hondeamakinentzat oharkabean geratzen direla dirudi.
Altxor asko galdu al dira? Altxorrak guztiak dira. Ezagutzen ez direnak oharkabean deuseztu egin dira ziur asko. Sasi artean badaude, eta inork ez badaki hor daudela, ba galtzeko arriskua dago. Horregatik da hain garrantzitsua azterketa lana. .
Bilatu eta bilatu, etengabe. Lan nekeza al da? Egin beharreko lana da. Indusketak egin behar dira. Debako Praileaitzen lan egiteko aukera izatea, adibidez, sekulako saria izan zen.
Erakundeek konpromisoa erakutsi al dute megalitoen inguruan? Historiaurrean asko dago egiteko. Eusko Jaurlaritzak izendatu ez dituen aztarnategi asko daude oraindik. Eta horrek esan nahi du ez daudela gutiz babestuta; Praileaitz, adibidez. Berehala konpondu beharreko gaia da hori. Gai honek hautsak harrotu ditu beraz beste adibide bat jarriko dut. Ekaingo kobazuloa adibidez, edo Intxur. Babes gorena dute; inork ezin du esku hartu baimenik eskatu gabe. Atari zabaleko museoak bihurtu dira nolabait. Eta hainbat neurri hartzen dira lur eremu horietan: pinudi bat baldin badago, zuhaitzak garbitu egin dira megalitoak kaltetzen dituztelako; lur horien jabeei kalte-ordaina ematen zaie… Oroitarri asko ez ditu legeak babesten, eta oraindik ere aldarrikapen honi eutsi diogu. Izan ere, Gipuzkoan, Intxur [Albiztur-Tolosa] bezalako beste hamar gune daude.
Praileaitz desagertzeko bidean zegoela esan zenuen iaz. Zein da egungo egoera? Balantzaren alde batean enpresa baten interes partikularra, eta bestean, Europako aztarnategi garrantzitsuenetako bat jartzea bezalakoa izan da. Praileaitz ikusgarria da. Xaman baten txabola da. Hautsak harrotu ditu kobazuloak. Urte hauetan alderdi politikoen aldaketa izan da jaurlaritzan, baina alderdien jarreran ere aldaketak izan dira. Alderdi Sozialistak babestu egiten ginduen, baina boterea lortzean boteretik gauzak desberdin ikusten zituztela esan ziguten. Alderdi batek 50 metroko babesa ezarri zuen, 65 metrokoa besteak… Joko moduko zerbait bihurtu zen. Unescoko ordezkari batek, ordea, hegal osoa baestu behar zela adierazi zuen. 2000. urtean hasi ginen indusketa lanetan bertan. Ustekabean gure lana eten egin zuten. Kobazuloa orain itxita dago. Baina harrobia esplotatzen jarraitzen dute. Alegazioak aurkeztu genituen, baina oraindik ez dugu erantzunik jaso. Eta eraikuntza enpresak lanean jarraitzen du bertan. Berehala berreskuratu behar da Praileaitz auzia.
San Telmo Museoan Praileaitzen aurkitutako lepoko bat ikus daiteke. Bai, 29 lepoko aurkitu zituzten, eta horietako bat da San Telmon dagoena; hamalau pieza dituena, handiena. Baina aztarna horiek erakustearekin ez da nahikoa. Ez digute indusketa lanak bukatzen utzi, eta ziur nago Praileaitzen aztarna gehiago dagoelako ezagutzeko. Nire ustez, aztarnak berreskuratzea bezain garrantzitsua da espazioak gordetzea. Xaman baten txabola da. Errituak egin dira bertan. Agintarien planteamendua honakoa izan da: indusketa egin, piezak atera, museo batean erakutsi, eta hondeamakinekin aurrera jarraitu. Ondare zuzendariari komentatu nion: ‘Imaginatu Gernikako arbola lehortzen dela, eta espazio horretan etxebizitzak eraikitzen hasten direla…’ Unescok berak espazioak ondare gisa aitortzen ditu egun. Praileaitz ikusgarria da. Mendia ia guztiz hustu dute. Konikoa zen, krater erraldoi bat besterik ez da geratzen. Inguruko gune hori salbatzea aldarrikatzen dugu. Aldundian aldaketa politikoa gertatu da. Egoera aldatu daitekeela uste duzu? Lehen batean, baikorra naiz. Borondatea baldin badago gauzak konpondu daitezke. Ez dakit, Jaurlaitzan, Ezker abertzaletik PPra, guztiek babestu nahi zuten Praileaitz, baina boterera iristean ba jarrerak aldatzen zituzten. Eusko Jaurlaritzan oraindik berdinak daude; Aldundian pentsatzen det hitz egiteko aukera izango dugula. Praileaitz ikono bat bihurtu da, lekuaren garrantziagatik, eta interes pribatua eta ondarearen arteko borrokagatik.
Hamabost argitalpen baino gehiago kaleratu dituzu. Garrantzitsua al ikerkuntzak plazaratzea? Indusketa bat egiten badugu, eta ez badugu plazaratzen, ez dugu ezer lortzen. Inguruan duen ondarea ezagutu behar du jendeak; gertu duguna gehiago maitatu ohi dugulako.
Zergatik hasi zinen arkeologian lanean? Aita maisua zen, eta izugarri gustatzen zitzaion historiaurrea. Harengandik asko ikasi nuen. Aizkora neolitiko bat ikusten nuenean niretzat ez zen harri arrunt bat. Banekien zertarako zen. Txikitatik ikasi nuen. Arkeologia ikasketak egin nituen Zaragozan. Karrera bukatu, Donostiara itzuli eta 1982an hasi nintzen indusketak egiten. Supitaitzen hasi nintzen, menhir batekin. Harrespilak ere ikertu nituen Mulisko Gainan (Urnieta-Hernani). Eta Burdinezko aroarekin jarraitu nuen.
Aztarnategi batean, arbasoek utzitako oroitarrien inguruan zaudenean zer sentitzen duzu? Praileaitzen urte eta erdi eman nituen barruan, denbora errealean. Horrenbeste denbora ematen duzunean biztanle bat gehiago bihurtzen zara. Denborak jarritako mugak apurtzeko modua da. Askotan zaila baita nola bizi ziren imaginatzea. Gauzak aurkitzen ditugunean, ba… Ez dira pieza handienak gehien hunkitzen gaituena; bitrina batean oharkabean geratuko liratekeen piezak izan ohi dira askotan. Azken hauek informazio pila bat ematen dute historiaurrearen inguruan ditugun hutsuneak betetzeko.
Hemendik gertu non aurkitu ditzakegu megalitoak? Trikuharri batzuk daude Igeldon, harrespila bat ere bait. Baina trikuharri polit bat ikusteko Haitzetako zabala gomendatzen dut. San Markosetik gertu. Aralar eta Aizkorrin ere oroitarri ederrak daude.
