«Gure istorioak kontatu behar ditugu, baina ondo, asko daudelako eta oso ezberdinak»
Koldo Almandoz (Aiete, 1973) zinemagileak zuzendu du ‘Hondar ahoak’ telesaila. Herenegun eman zuten lehen atala, eta hilabetean zehar emango dute ETB1en. Nagore Aranburu eta Eneko Sagardoi ditu protagonista genero beltzeko telesailak. Ibilbide luzea du egina zinemagintzan Almandozek, telesailaz, istorioez eta ikus-entzunezkoen munduaz aritu gara hizketan.
(Argazkia: Joseba Parron San Sebastian) ETBrentzat halako lan bat egiten duzun lehen aldia da?
Bai, zuzenean haiek eskatutako, edo, bueno, guk eskainita, ETBrentzat halako enkargu bat egiten dudan lehen aldia da, bai. Oreina-n (2018), adibidez, ekoizpenaren parte izan ziren, baina, bestela, nik normalean Euskadi Irratirako egin izan ditut fikzioak eta irrati-nobelak.
Telesailzalea zara, ezta?
Banintzen gehiago, orain ez naiz oso zalea. Garai batean, The Sopranos, The Wire eta horien guztien garaian gehiago ikusten nituen. Egia da orduan ez neukala familiarik, eta bizitza errazagoa nuela, baina gertatu zaidana da saturatu egin naizela telesailekin. Literaturarekin eta musikarekin gertatzen den bezala, ez dago nahikoa denborarik. Interesa galtzen duzu ez daukazulako guztia barne hartzeko aukerarik. Telesail baten bost denboraldi ikusi beharrean, zenbat pelikula ikus ditzaket Ozurenak edo beste norbaitenak falta zaizkidanak ikusteko? Eta, gero, gaizki dago esatea, baina egia da niri egitea gustatzen zaidala, eta ez hainbeste ikustea. Agian hobeto pasatzen dut egiten ikusten baino. Badakit ikusi behar direla eta abar, baina bueno.
Zer moduz moldatu zara formatuarekin?
Lau kapituluko telesail bat da, eta formatu arraro samarra da hori. Istorioa gertatzen da lauzpabost egunetan zehar, gutxi gorabehera eguneko kapitulu bat. Segidan ikus daiteke, pelikula bat bezala, baina atalka ikusita ere atal bakoitzak badauka hasiera bat eta amaiera bat, aurreko atalarekin lotzen duena. Formatu horretan, niretzat behintzat, film luze bat egiteko aukera ematen du, baina telesail gisa eskas geratzen da. Pertsonaiak garatzeko eta tramak eta azpi-tramak garatzeko ez daukazu denborarik, eta, aldi berean, ez da pelikula bat ere, elipsia erabiltzeko aukera ematen dizuna. Erdibideko zerbait da, eta nire sentsazioa da gauza askotan labur geratu garela edo nik beste hainbat gauza garatuko nituzkeela, pertsonaia gehiago sartu… baina horretarako atal gehiago beharko nituzke. Eta, bestetik, pelikula bat izateko ere ez du ematen, gauzak luzatu egiten direlako. Formatu bitxia da.
ETBk irailetik abendura formatu bereko hiru telesail aterako ditu.
Bai, ETBk ekoiztetxeei eskainitako formatu bat da, aurrekontu zehatz batekin. Gu horretara moldatu gara, baina formatua ez da gure eskaintza. Egia esan, ez dakit benetan zeintzuk izan daitezkeen arrazoiak hau horrela eskaintzeko, eta, gainera, hirurak hain jarraian, hilabetean bat, botatzeko. Honek jarraipena baldin badu ez legoke gaizki. Hala bada, ziurrenik sortuko dira luzeagoak direnak, atal gehiago dituztenak, sortuko dira igual berez formatu honetara moldatutako istorioak. Gustatuko ez litzaidakeena da bat-batean hiru hilabetetan hiru fikzio izatea eta datorren urte osoan ezer ere ez. Ez dut uste hala izango denik, suposatzen dudalako honen atzean estrategia bat dagoela, baina ez nuke apustu ere egingo.
ETB1 da, gaur egun, horrelako ekoizpena duten telesailentzako plataforma bakarra.
Ni horretan marxista hutsa naiz, dirua da dena. Azkenean, ekonomia kontu bat da. Herri honetan horrelako telesailak garatzeko eta ekoizteko gaitasuna duen bakarra ETB da. Behar diren baldintzak ETBk bakarrik har ditzakeelako bere gain. Badira saiakerak, websailak… egiten dira gauzak, baina beste maila batean egiten dira, gure errealitatean, gure errealitate kulturalean eta gure ikusle kopurua ikusita, inork ikusiko ez duen telesail batean milaka euro inbertituko dituen inor ez dagoelako. Errealitatea hori da, telebistari dagokiona, baina hein handi batean baita euskal kulturari orokorrean ere, literaturari, musikari… Gero, bestetik, onartu behar dena da errealitatea: zenbat jendek ikusten dituen aipatutako horiek, baina baita zenbat jendek ikusten dituen ETBn egiten diren telesailak ere, ETB bera, euskal kultura, eta abar.
‘Oreina’ eta ‘Hondar ahoak’ ekoizpen handiak izan direla esan daiteke?
Bi ekoizpen horiek izan dira ekipo handiekin eginikoak, handiak gure mailan. Niretzat, aldaketa handiagoa da fikzioa egiteak eskatzen duen arrisku maila: handiagoa da. Zu zeu ez direnen eskuetan gauza asko dago. Lanean tentsio handiagoa dago, emaitza zein izango den ez dakizu muntaketara edo amaierara arte. Fikzioan nolabaiteko magia bat sortu behar da, eta magia hori badago edo ez dago. Antzezpenetan dago, zuk idatzitako sekuentzia horiek idatzita funtzionatzen dute, baina gero haragitzen direnean… gertatzen da edo ez da gertatzen. Zuzendarien talentua dago hor, baina dago aktoreen lana, lokalizazioa… Dokumentaletan, normalki dokumentaltzat ditugun horietan, hori askoz ere errazagoa da saihesten, ezkutatzen. Honek eskatzen du lan-talde handiagoarekin lan egitea, tentsio handiagoa… prozesuak luzatzen dira. Telesail honen kasuan, adibidez, ez dugu izan horretarako ia aukerarik. Hogeita bi egunetan filmatu dugu, lau astean, berrehun minutuko fikzioa. Hori astakeria bat da, ez du zentzurik. Baina guk egin dugu apustu modu zinematografiko batean lan egitearena, telebistaren molde horietan, eta, noski, jendeari merezi duena ordaintzen. Nondik kentzen duzu? Ba, murrizten dituzu lanegunak, eta hori putakeria bat da, baina bueno, gure kasuan hala behar zuela izan pentsatu genuen.
Muga handia da diruarena?
Badago diskurtso erraz edo tuitero bat dioena «talentua dagoen tokian berdin du diruak». Ez da egia. Talentuarena, argi dago: badaukazu, ez daukazu, batzuetan gehiago, beste batzuetan gutxiago, hori ere askotan subjektiboa da. Baina guk egin ditugu, adibide gisa, lau atal berrogeita hamabost minutukoak, Patria-ren kapitulu batek balio duenaren erdiarekin. Hori nabaritu behar da. Ez naiz ari negarrez, baina dena ez da talentua. Egiten baduzu istorio bat non norbait zulo batean sartuta dagoen, ba, igual bai, hor ez duzu behar hainbeste. Baina jendeari ordaindu behar zaio bere lanagatik, entseguak egin behar dira, eta horretaz aparte lokalizazioak, filmaketak, denbora, aktore-maila, kopurua… dena. Gauza horiek nabaritzen dira, eta miraririk ez dago. Ikus-entzunezkoetan mirari gutxi dago.
Zenbaterainoko askatasuna izan duzu?
Nik izan dudan abantaila izan da idazterakoan nik idatzi dudala, zuzentzerakoan nik zuzendu dudala, ohiko lan-taldearekin, eta aske sentitu naiz, nahiz eta gure mugen barruan. Nik nahi nituen pare bat auto erre, barku pertsekuzio bat, norbait amildegi batetik bota. Nahi nuen, baina ezinezkoa izan da. Zure istorioa poliziakoa denean horrelako gauzak eskatzen dizkizu, eta ezin dituzunean egin, beste toki batera jo behar duzu. Hor egon dira muga horiek, baina, bestetik, egia da dialogoak idazterako orduan, traman zer esaten zen, nola esaten zen, zer ez zen esaten… horrekin dibertitu naizela. Lantalde teknikoak eta lantalde artistikoak sekulako inplikazioa izan dute proiektu honetan eta hori gabe ezinezkoa zitekeen hau egitea. Aktoreek ikasi dituzte ez dakit zenbat orri egunero, oso ondo bota dituzte, ez dugu deskantsurik egin, izan dira lanegun oso luzeak eta ordutegi txarretan, eta lantaldeak dena eman du, eta horri esker dago hau, egina dagoen moduan. Esperientzia bat da, ondo egon da, baina horrek ezin du egunerokoa bihurtu. Behin, Oreina filmatzen ari ginela tentsio handiko momentu batean norbaitek esan zuen, gaztelaniaz: «Jode, esto parece el rodaje de un cortometraje», eta, niretzat, laudorio bat izan zen. Oxala, oxala film labur baten errodatzea balitz. Zeren asko egin ditut, eta hor dagoen espiritu hori asko gustatzen zait. Filmaketa honek labur bat egitean jartzen duzun pasioaren modukoa izan du, jende guztia egoten da oso alde. Hori gustatu zait.
Noiz hasi zineten proiektuarekin?
Ia-ia urtebeteko prozesua izan da. Iazko abenduan jakin genuen hau egiteko aukera zegoela. Urtarriletik aurrera hasi nintzen gidoiekin. Egia da aurretik epeak askoz ere laburragoak zirela, erokeria bat, ezinezkoak. Baina bueno, sartu ginen borroka horretan, eta bat-batean etorri zen hau guztia, eta niri oso ondo etorri zitzaidan, zeren gidoiak gehiago lantzeko denbora izan nuen. Gero, gauzak nola joan diren ikusita, zortea izan dugu. Abuztuan filmatu genuen, kasu batzuk bazeuden orduan, baina ez zegoen orain dagoen egoera. Ondo filmatu ahal izan genuen, neurriak hartuz-eta. Eta orain ari gara amaitzen, eta justu ari zaizkigu tokatzen kasuak. Haran horretan egin ahal izan dugu, baina eragin du, lan egiterako orduan dena zailtzen du, baina bueno, pasa dugu.
Nola izan da COVID-19ak baldintzatutako egoera batean gaixotasun hori gabeko mundu bat sortzea?
Ondarroako kaleetan filmatzen ari ginen, eta jendeak bazeraman musukoa. Figuranteei musukoa kentzeko eskatu genien, planotik maskara zeraman norbait pasatzean eten eta berriro hasi behar… Hala ere istorio txikia da, kontzentratua. Beharko bagenitu 200 pertsona hirian nahastuta ezingo genukeen egin. Horrek ere gure alde jokatu du. Arraroa da lan egitea maskara jarrita eta aktoreekin lanean jardutea, edo pantaila batekin entseatzen jardutea, ezin ukitzea… Zortea izan dugu, adibidez, batzuetan aktore baten bikotekidea prest egon delako eszena batzuk grabatzeko, bestela ezinezkoa litzateke.
Eta nola daramazu pertsonalki?
Ni oraindik zain nago kontzertu batera joateko. Antzerkira joan izan naiz, baina sartu eta protokoloa eta hori guztia… Ari gara gutxika ohitzen eta hori guztia gure normaltasunean sartzen, baina niri oraindik arraroa egiten zait. Uste dut denok daukagula buruan lehengo egoera itzuliko dela. Ez dakit zenbateraino, baina nik uste dut linbo moduko batean gaudela, non oraindik oroitzen ditugun garai hartako gauzak eta… Ez dut pentsatu nahi jada ezinezko gisa oroituko dugula. Hori ikusi dut haurrarekin etxean, 5 urte ditu eta egoera hau guztia modu oso normalean barneratzen ari da, ez dauka aurrekoaren esperientziarik. Txintxo-txintxo egiten du guztia, normaltasun baten barruan.
Azkenaldian asko eztabaidatu da Euskal Herriari buruzko ikus-entzunezkoen bueltan. Nola ikusten duzu kontua?
Pereza handia ematen didan herri bat gara hein handi batean. Eta egia da, kanpotik etortzen dira gure istorioa kontatzera. Egia da guk gure istorioak kontatu behar ditugula, baina gure istorioak kontatu behar ditugu guretzat edo kontatu behar ditugu zabaltzeko? Iruditzen zaidana da kritikatzen dugun horri ematen diogun erantzuna hain justu berdina dela. Ez dut ezta liburua irakurri, pereza ematen dit Patria irakurtzeak, Fernando Aramburu hizketan entzuten dudanean elkarrizketa batean… pereza ematen didan kontu bat da. Baina kontrakoak ere ematen dit. «Guk gure istorioak kontatu behar ditugu». Bai, baina kontatu beharko ditugu ondo, gure istorio asko daudelako eta oso ezberdinak, eta igual kontatu behar ditugu anbizio batekin, ez bakarrik guretzat, baizik eta kanpora ere atera daitezen, eta ez gure buruari tranpa eginez. «Gu herrialde kolonizatua gara», baina gu ere bagara herrialde kolonizatzailea, eta hemen daude errealitate asko eta hemen 1950eko hamarkadan etorri ziren kanpotarrak eta bizitza guztian maketo deitu diegunak eta euskaldun berriak… eta haiek ere gu gara. Uste dut gauzak egiten direla, baina dagoen joera da diskurtsoan titular potoloetara jotzekoa. Egin behar direla gauzak? Jakina. Norbaiti interesatzen zaizkiola? Hori ez daukat hain garbi.
‘Hondar ahoak’-era itzuliz, genero beltzeko telesaila da, ezta?
Niri gustatzen zaidan genero bat da genero beltza. Kode hori mantendu nahi izan dut, baina hona ekarriz. Gurean gertatzen da istorioa, dugun errealitatearekin: ertzainak dira, ez dira poliziak, badirela poliziak, baina hemengo poliziak, eta nagusi batzuk dituzte, orduan sartzen da nagusi horiek nola agintzen duten, portuko bizitza dago, enpresa mundua… Generoak ematen du bigarren intentziorako, ironiarako, maltzurkeria puntu baterako tartea, dialogoetan-eta. Badaude puntu batzuk ihes egiten dutenak genero beltzaren mugetatik, baina uste dut ondo daudela txertatuak. Adibidez, migrazioaren eta hizkuntzaren gaiak. Ni oso kontentu nago nola geratu diren. Dibertitu naiz idazten.
Zer kontatu nahi izan duzu?
Gehiegi azaldu gabe, desagerpen bat kontatzen du istorioak, eta desagerpen honek izango dituen eraginak izango dira, batetik, desagertuaren familian ezer ez dela dirudiena, eta, bestetik, beste zerbaiten parte izatearena eta hor gauzak konplikatzen dira beste maila batean. Hitz egiten da negozioen munduaz, ustelkeriaz, beti ere istorio txiki eta xume batean, edozein tokitan gertatu daitekeena, baina hariari tiraka hasten bazara, urrutira irits zaitezke. Ez da istorio bat zuri eta beltzena, pertsonaiak ez dira bat edo beste. Ez da nabarmenki kritika soziala egiten duen telesail bat, kontatzen duena denok dakigulako eta denok onartzen dugulako hori hala dela. Ez dela periodikoetan azaltzen edo norbaitek hori esango balu publikoki epaitegira joango litzatekeela? Bai, baina denek dakigu hori existitzen dela.
Nola imajinatuko zenuke horrelako istorio bat Donostian?
Esaten ari zinela, ja burura etorri zait: metroaren obrak. Nola da posible hiri batean ofizialki baieztatzea eta ontzat ematea %70 gehiago kostatuko dela. Horren atzean zer egon daitekeen, zer ez, eta inork ezer ez esatea. Ni ez nau harritzen hori gertatzeak: harritzen nau benetan gaizki pasatzen ari diren donostiarrak autobusak erretzen ez ibiltzeak. Eta gero, gainera, eta ez bakarrik kasu honetan, Zaldibarrekin eta… ez dut esango errudun baina bai arduradun direnek zelako harrokeriaz hitz egiten duten. Hor badago istorio bat. Gertatzen dena da Suitza txiki batean bizi garela, dituen gauza on guztiekin eta gauza triste guztiekin ere. Nire sentsazioa da horrelakoak garela, zentzu horretan nahiko tristeak ere bagarela eta horregatik gertatzen zaizkigula horrelako gauzak.
Niri burura gehiago Trintxerpe gisako lekuak etortzen zitzaizkidan.
Nire ustez hori da kontrakoa. Hori da Film Comissionek-eta saltzen dutena: baditugu auzoak pobreak eta baztertuak eta jonkiak agertzen diren pelikulak irudikatzeko. Ba, igual egin behar da jonkien pelikula bat, baina Mirakontxan, zeren hemen jonki ezagun asko bizi izan dira Mirakontxan. Hona heroina ekarri eta ezagutu zuten lehenak izan ziren aberatsen semeak, eta bizi ziren Igeldon eta Mirakontxan, eta hori guztiok dakigu. Trintxerpen kontatu daitezke beste mila istorio. Nire ama Altzakoa da, eta beti ari da Altzako gauzekin gora eta behera, Casares etxea… hor mila istorio daude. Baina igual beste batzuk ere kontatu behar dira. Nik uste dut ustelkeria kasu batean oinarritutako istorio batek badauka gertutasun gehiago hemendik handik baino. Topoak ematen du horretarako, gainera lokalizazio ederra da, zulo horiek, makinaria hori guztia, hildako bat agertzen da bat-batean…
Jarraituko duzu horrelako proiektuekin?
Daukadan sentsazioa da Txintxuarekin lan egin izan dudanean oso modu profesionalean baina film laburren izpirituarekin egin dugula, eta, gainera, prozesua hasiera-hasieratik egin dugula. Gure txikitasunaren abantailetako bat hori izan daiteke, hierarkizazio horrek ez duela hainbeste zentzurik. Hau ezin da errepikatu egin dugun moduan, halako gauzak behin gertatzen dira. Esango nizuke egingo nukeela pelikula bat edo egingo nukeela serie bat, eta akaso ez dut beste ezer egiten inoiz. Zaharregia naiz karrera bat hasteko zinemagintzan ere. Ez daukat beharrik, bueno, beharra lana egitearena. Zentzu batean pixka bat desanimatuta nabil ikus-entzunezkoa nora doan ikusita, zer pauso eman behar diren ikus-entzunezkoak egiteko, pitching-en mundua. Jada ez da ni hasi nintzenean ezagutu nuen mundua, beste bide batzuetatik joan da eta bide horietan ni ez naiz oso eroso sentitzen. Orduan, eroso sentitu edo konpentsatzen didan bitartean egingo ditut gauzak. Argi daukat nik pelikulak egiteari ez diodala utziko, baina argi dut ere 25 urteko telebista exekutibo bati ez diodala utziko bere iritzia nirearen gainetik jartzen, baldin eta pentsatzen badut ez dakiela ezer. Eta mundu horretara goaz. Bizitzeko lanak bilatze aldera, gutxiago sufritzeko eta tentsio gutxiagorekin bizitzeko lan batzuk otutzen zaizkit. Literatura bezala. Gaur egun euskaldun batek euskaraz zergatik idazten du? Ba, gustuagatik, zeren argi dago bizimodua ateratzeko egin behar dituela beste mila gauza. Gustuagatik idaztea, pelikulak egitea? Hori primeran dago, baina sufritzeko? Niri zinema egitea gustatzen zait, zine mundua ez zait batere gustatzen. Ez da batere atsegin dudan mundu bat.
