"Sortzen ari naizenean, denbora ez da pasatzen"
Esther Ferrer artistak (Donostia, 1937) Parisen jaso du Urrezko Danborra, bere etxean, pandemia egoera honetan ezin izan baitu Donostiara etorri saria emateko ekitaldira. Elkarrizketak aurrez aurre egitea gustuko duen arren, 'Irutxuloko Hitza'-ren galderak ere Paristik erantzun behar izan ditu, telefonoaren bestaldetik.
Esther Ferrer Tabakaleran, 2019an egin zuen erakusketan. (Argazkia: Tabakalera) Urrezko Danborra eman dizu Donostiak. Nola jaso duzu saria?
Beti esan ohi dut sariek larritasuna sortzen didatela, ardura handia dela sentitzen baitut. Zer egin dut nik sari hau merezi izateko? Mundu guztiak egiten duena besterik ez dut egin: lan egin eta nire lana ahal dudan ondoen egin. Gero, ezinegona pixka bat pasatu zaidanean, ba, poza sentitu dut. Donostiakoa naiz, Donostia asko maite dut, eta oso pozik nago saria eman didatelako, baina beti daukat sentipen bera: jende askok merezi du sari hau, zergatik eman didate niri? Zergatik ez Jose Antonio Sistiagari edo Amable Ariasi, adibidez. Eragin handia izan dute Donostiako kultur bizitzan, eta oso presente egon dira. Kezka handia izan dute kulturaren inguruan, batez ere frankismoaren garaian. Horregatik, nolabait norbaiti saria lapurtu diodan sentipena daukat [barrez]. Sentipen arraroa da. Hau da sentitzen dudana, eta ezin dut honen inguruan komedia bat egin eta beste zerbait esan.
Hainbat sari jaso dituzu: Espainiako Arte plastikoen Saria, Velazquez Saria… Hau desberdina dela sentitu duzu?
Bai. Donostian jaio nintzen, eta urte asko eman ditut han. Saria New Yorken jasotzea ala Donostian jasotzea ez da gauza bera. Esan ohi dute zailena dela zure ingurukoen aitortza jasotzea, baina zinez uste dut ez didala inork ezer aitortu behar. Nik lan egiten dut, zailtasun eta muga guztiekin, milioika pertsonak egiten duten moduan.
San Sebastian egunaren inguruko oroitzapenak dituzu? Ospatu izan duzu?
Bai, noski! Gure etxe azpian Umore Ona elkartearen egoitza zegoen, eta gauerdian ateratzen zen danborrada. Haien atzetik joaten ginen dantzan eta kantuan. Konstituzio plazara ere joaten nintzen danborradak ikustera. Gainera, leku hau oso berezia da niretzat. Oroitzapen ederrak ditut. Amable Arias eta biok udal liburutegira irakurtzera joaten ginen; garai hartan beteta egoten zen! Ondoren, eskaileretan esertzen ginen, eta Amable marrazten hasten zen, beti zeraman koadernoren bat gainean. Eta ingurutik pasatzen zen jendeari begira geratzen ginen. Ahal genuenean txikiteoan ibiltzen ginen Parte Zaharreko zenbait tabernatan. Eta Gipuzkoako Artisten Elkartearen egoitzan ere egoten ginen.
Horiez gain, zeintzuk dira gogoko dituzun lekuak?
Pasealeku Berria. Ez dakit zenbat aldiz egin dudan Kursaaletik Haizearen Orrazirako bidea. Donostiara joaten naizenean egunero egiten dut paseo hori. Edozein urtarotan eta eguraldia edozein izanda zoragarria da. Eskultura zoragarria da Txillidarena.
Txikitan gurasoek Urgullera eramaten gintuzten, goraino joaten ginen jolastera. Musika Hamabostaldia ere gogoratzen dut. Udalak antolatutako erakusketak, kontzertuak igande goizetan Viktoria Eugenia antzokian. Aste Nagusia ere bai. Alderdi Eder, Kursaal ingurua… oraindik Kursaal auditorioa egin gabe zegoen garaia zen, zirkuak etortzen ziren garaia. Halere, ikuskizunik handiena beti izan dira olatuak. Marea handiak hasten zirenean, hori zen onena: olatua zetorrenean denok korrika hastea, izugarria da. Itsasoa eta uretan sartzea izugarri gustatzen zait.
A! Eta San Telmo museoa. Nire aitak euria egiten zuen igandeetan eramaten gintuen. Beraz, buruz nekien museo guztia. Begira! Obsesionatuta negoen museoko koadroen markoekin. Marko eder-ederrak zeuden. Ziur nago txikitako oroitzapen horrek eragina izan duela nire obran, En el marco del arte instalazioan, besteak beste.
Parisen bizi zara 1970eko hamarkadatik. Faltan bota duzu hiria?
Bizitoki izan ditutan hiri guztietan ibiltzera joateko ohitura izan dut. Madrilen konturatu nintzen estutasun moduko bat sentitzen nuela, zerbait arraroa. Eta bat-batean jabetu nintzen: noski, itsasoa falta da! Donostian ezin duzu saihestu, beti topatuko duzu. Eta Madrilen, inkontzienteki itsasoa bilatzen ari nintzela ohartu nintzen. Hori zen. Ibili eta ibili, baina itsasorik ez dago! Donostian horren presente dago itsasoa ez zarela konturatzen hor dagoela. Donostiara etortzea beti da zoragarria, arrazoia edozein dela ere gusta. Eta ona bada, ba, hobe!
Lehen, Amable Arias eta Jose Antonio Sistiaga artistak aipatu dituzu.
Bai, Amable, Sistiaga, Laura Esteve, Maribel Fagoaga, Mari Paz Jimenez… Haiek izan ziren Donostian ezagutu nituen sortzaileak. Gehienak gizonak ziren, noski, baina baziren emakume batzuk.
Giro horretan hasi zenuen zure ibilbide artistikoa?
Bueno, nire ahizpa Matilderi eta bioi txikitatik gustatu zaigu margotzea. Asko margotzen genuen, lurrean baita ere. Nik ez dut inoiz erabaki artista izango nintzela. Nik nire senarrari [Tom Johnson konpositorea] esaten badiot nola erabaki zuen konpositore izatea. Berak esango dizu ez dakiela, beti izan dela konpositorea, konpositore jaio zela. Ez dakit artista jaio naizen, baina badakit beti gustatu zaidala artea, beti interesatu zaidala, txikitatik jaso dudala, eta nik uste dut momentu batean jarraitu nuela txikitan egiten nuena egiten, marrazten eta pintatzen.
Ondoren akzioaren mundura eboluzionatu dut. Nik nire garaia bizi nuen, eta alor horretan lan egiteko bidea hasi nuen. Ez dut formakuntza artistikorik, eta ez naiz sekula arte ederren eskola batera joan. Tailerrak eta performanceak egitera joan naiz, hori bai.
Kazetaritza ikasketak egin zenituen.
Eta asko idatzi nuen, baina Franco hil arte ez nuen ezer argitaratu. Ez nuen idatzi nahi. El Pais-en lan egiten zuen pertsona batek galdetu zidan ea kronikak egin nitzakeen Paristik. Gustatzen zitzaidan. Horrenbeste gauza jakin behar nituen gai sozialen inguruan… Feminismoaren garaia ere bazen. Eta horri buruz idatzi nuen nik: gai sozialak, feminismoa eta artea. Lapiz argitaratu zutenean ere han hasi nintzen idazten, baita Jano-n ere. Medikuntzari buruzko aldizkaria zen, eta nik emakumea eta abortuaren inguruan idatzi nuen, besteak beste.
Askatasun bila joan ziren Parisera?
Nik banekien independentea izateko eta nik nahi nuena egiteko ezin nintzela inoren mende bizi. Ez arte kritikarien mende, ez museoen mende… Dirua irabazten nuen testuak itzultzen. France-Presse albiste agentziako artikuluak itzultzen nituen gaztelaniara. Garai horretan ez zegoen Internetik ezta ordenagailurik ere. Errepublikaren aldeko jende askok han egiten zuen lan itzulpen lanetan. Gustatzen zitzaidan lan hura. Hura zen bizibidea ateratzeko modua. Agian denbora gehiago izan banu lan egiteko… Erabateko askatasuna eman zidan lan horrek; ez diot inoiz inori ezer eskatu behar izan. Nire ama ez zen feminista, ezta ez-feminista ere, ez zuen inoiz lanik egin (bueno hitz egiteko modu bat da, bederatzi seme-alaba izan zituelako, pentsa). Ez zen inoiz hitz egiten ezertaz etxean, baina beti esaten zigun Matilde eta bioi independenteak izan behar genuela. Eta hau emakumeontzat ezinbestekoa iruditzen zait, beti, baina gaur egun are gehiago, orain hau posible izatea errazagoa delako.
Halere, Donostian ere egin ahal izan zenituen zenbait proiektu. 1960ko hamarkadan haurrentzako espresio libreko tailer bat egin zenuen.
Ideia hura Sistiagarena izan zen. Frantzian bizi zen, bere bikotekidea ere frantsesa zen, eta kezka handia zuen bere seme-alaben hezkuntzaren inguruan. Freinet metodoari buruz entzun zuen zerbait, eta esan zidan: ‘Zergatik ez dugu Donostian egiten eskola bat?’ Eta egin genuen, frankismo betean! Ez galdetu nola egin genuen, ez baitakit. Orain pentsatzen badut, ez dut ulertzen nola lortu genuen. Ez genuen baimenik eskatu inork, ez zigun molestatu. Idiakez kalean egin genuen. Oso ondo pasatzen genuen haurrekin. Artisten Elkartean ere egiten ziren gauzak, hitzaldiak eta abar, baina ni ez nintzen denbora asko egon han, ez nintzen denbora asko geratu Donostian, berehala joan nintzen.
Donostian ere parte hartu zenuen lehen aldiz performance batean, 1967an.
Zaj taldea Donostiara etorri zen, eta Jose Antonio Sistiagak esan zidan emakume bat behar zutela. Parte hartu nuen, eta gero afaltzera joan ginenean haiekin bat egiteko esan zidaten, gustatu zitzaiela nola egin nuen. Haiek esan zidaten zer egin behar nuen, eta gero nik nire modura egin nuen. Baietz esan nien… et voila!
Esan duzu oso emakume gutxi zirela garai hartan. Zaila izan zen lehen pausoak ematen hastea?
Horren ohituta gaude egoera honetara! Kostatu zaiguna izan da ohitura kentzea. Bat-batean konturatzen zara emakumea zarelako gertatzen dela, eta une horretan erreakzionatzen hasten zara, eta zenbait jarrera hartzen. Eta hori da esperientziak ematen dizun gauzarik garrantzitsuena. Diskriminazioak eta gauza horiek guztiak sufritu ditut, jakina, artista eta artista ez diren emakume guztiek bezala. Zaj-en ez. Diskriminaziorik gabe egiten genuen lan.
Eta publikoaren jarrera nolakoa zen?
Publikoak, jakina, erreakzioren bat izaten bazuen, pagaburua ni nintzen. Berdin zuen zein herrialdetan egiten genuen emanaldia: Espainian, Ameriketan… Bitxia da: gizonak oso matxoak ziren, baina gero emakume baten aurka erreakzionatzen zuten. Haientzat, interbentzioaren subjektua ni nintzen.
Beti esan duzu militantziagatik biluzten zarela zure lanetan, eta emakumearen gorpua artearen historian irudikatu den modua aldatu beharra dagoela.
Gure gorputza gurea da leloarekin bat egin nuen. Momentu batean konturatu ginen gorputza geurea dela, eta gure gorputzarekin nahi duguna egin dezakegula. Historian zehar injustizia, aurreiritzi eta mamu maskulino guztien bide izan da. Eta orduan pentsatu genuen gure diskurtso feminista bilakatzea bide. Nire gorputzaren bidez esan nahi dudan hori transmititu nahi dut. Gero, publikoa libre da nik adierazten dudana euren moduan interpretatzeko, jakina. Interpretazio guztiak dira balekoak.
Feminismoa pizten hasi zen garai hartan, eta gogoetatzera derrigortzen gintuen. Ohartzen ez ginen gauzez jabetzen hasi ginen. Bilerak egiten genituen gure arazoez hitz egiteko. Hau guztia niretzako horrela izan zen, naturala, ura ibaian zehar doan moduan. Bide bat hasi genuen eta jarraitu genuen. Oztopoak aurkitu genituen, jakina, baina bide guztietan daude oztopoak. Eta horien aurka borrokatu behar duzu. Oso argi genuen, gutxienez nik, eta ondorioak ere zure gain hartzen dituzu. Eta horrela egin dugu aurrera. Horrela lortu ditugu gauza asko.
Garai batzuetan atzera egiten ari ginela zirudien, eta berriz aurrera egiteko bultza egin behar genuen. Hau ez da geldituko! Borroka geldituko da ‘Ai, zer ondo, jada ez da beharrezkoa feminista izatea’ pentsatzen dudanean, eta orduan beste gauza batzuetan pentsatu ahal izango dugu [barrez].
Zure gorputzaren bidez, autorretratuen bidez, denboraren joana irudikatu duzu. Nola ekin zenion proiektu honi?
2019an egin nituen azken autorretratuak. Bost urtean behin egiten ditut; 1982an hasi nintzen, pentsa zenbat egin ditudan! Erditik mozten ditut eta berriena aurrekoaren ondoan jartzen dut. Modu grafiko batean denboraren joana irudikatu nahi nuen, eta erabaki nuen errazena gorputz bat zela. Hasieran pentsatu nuen beste pertsona batzuei egitea argazkiak, baina ez nuen lortu. Eta egun batean nire aurpegiarekin egitea pentsatu nuen. Nik ukitu nartzisista hori kendu nahi nion, baina arrisku hori hartu nuen. Erabaki on bat izan zen. Hor ikusten da nola transformatzen den nire aurpegia: zimurrak, gero eta gehiago ixten hasten diren begiak, ahoa ere txikitzen doa… Norbaitek behin esan zuen begiko ninia dela gure gorputzean aldatzen ez den gauza bakarra, neurria ez dela aldatzen, baina nire konposizioetan batzuetan handitzen zirela zirudien, baina askotan efektu optikoa izaten da. Orduan horiek horrela utzi ditut, ez ditut editatu.
Denbora ezinbesteko elementu bat da zure obran.
Bai, nik asko lantzen dut denboraren ideia. Nire performanceetan eta obra plastikoan ere bai. Bueno, denbora edo denbora deitzen diogun gauza horri [barrez]. Gorputza eta zahartzea erabili dut obra plastikoan, eta performanceetan erritmoa markatu dut, denbora bat. Nik partitura moduko bat prestatzen dut, baina gero ikusleak ikusiko du zer egin, jakina.
Performancea artearen diziplina demokratikoena dela esan izan duzu.
Dena asmatu dezakezu! Ni performancea egiten hasi nintzenean inork ez zidan esan ‘horrela eta horrela egin behar da’. San Telmon Zaj-ekin egin nuenaren ondoren, ni nireak sortzen eta pentsatzen hasi nintzen. Inork ez zidan esan nola egin. Ni egiten hasi nintzen, saiatzen hasi. Teknika bat behar duzula? Ba, asmatu. Definizio bat behar duzula? Teoria bat behar duzula, ba, asmatu! Badago beste modu batera egitea nahiago duen jendea: ikertu, analizatu… Eta oso ondo iruditzen zait. Baina nik nahiago dut sortu, asmatu.
Performance ugari egin dituzu Donostian. Baten bat duzu bereziki gogoan?
Arteleku existitzen zen garaian, Santi Eraso zuzendaria zenean, workshop bat egin genuen hainbat diziplinatako artistekin. La pescadilla que ese muerde la cola [gurpil zoroa] izena zuen. Groseko hondartzatik Kontxako hondartzara joan ginen. Balde bat urez bete genuen, eta elkarri pasatu genion, eta horrela Kontxaraino. Eta Kontxan ura bota ondoren, Ondarretara joan ginen. Eta Ondarretatik Grosera. Oso bizigarria izan zen performance hau, oso ondo gogoratzen dut. Konstituzio plazan ere egin nuen bat Donostia 2016 Europako Kultur Hiriburutzaren egitarauaren barruan: itsasoan hildako migranteak kontatu nituen, eta zeinu hizkuntzaren inguruko bat ere gogoratzen dut. Orain konturatzen ari naiz Donostian gauza asko egin ditudala! [barrez].
Nik memoria txarra daukat. Denboraren inguruan lan egiten dut, baina oso despistatua naiz [barrez], eta paperak eta argazkiak begiratu behar ditut egin ditudan gauzak gogoratzeko.
Donostiara askotan etortzen zara?
Gurasoak bizi zirenean askotan joaten nitzen bisitan. Anai-arrebak ere baditut, eta joaten naiz haiek ikustera, baina pandemia garai hauetan zaila izan da.
Madrilgo arte galeria batek asko insistitu ondoren, COVID-19aren inguruko erakusketa batean parte hartu zuen. Prebentzio neurrietan oinarrituta egin zuen argazkia.
Asko baldintzatu du zure lan egiteko moduan?
Nik ez nuen ezertxo ere egin nahi COVID-19aren inguruan. Ez nuen gogorik. Madrilgo galeria batek proiektu bat egitera gonbidatu ninduen; ezetz esan nien mila aldiz. Ustekabean, estudioan nintzela, ideia bat izan nuen. COVID-19aren pandemia betean geunden, eta behin eta berriz ari ziren prebentzio neurriez, ez zen beste ezertaz hitz egiten. Metroa eskuan nuela maketa bat egiten hasi nintzen instalazio bat egiteko. Zergatik ez egin argazki bat neurri honekin? Eta egin nuen, hori izan da birusarekin lotuta egin dudan obra bakarra.
Pandemia egoera dela eta erakusketa eta performance batzuk bertan behera geratu dira, lan batzuk webgunearen bidez egin behar izan ditut… Baldintzatu du nire lana, baina lanean jarraitzen dut nire estudioan, argazkiekin, zenbaki lehenekin eta instalazioekin.
Estudioan lan egin ahal izan duzu, beraz.
Nire estudioa nire etxearen barruan dago. Bi espazio ditut, oso txikiak dira biak. Artista super ospetsu eta aberats bat izan gabe, Parisen estudio bat izateagatik oso pozik nago, ergela izango nintzateke kexatuko banintz. Espazio gehiago izango banu askoz hobe, artelanak eta maketak gordetzeko, baina moldatzen naiz, ez dut gehiago behar. Argazkilariren bat etortzen da noizean behin, eta uste dute estudio zoragarri bat izango dudala, baina lantegi baten itxura du. Ez da dotorea, ezta polita ere. Lan egiteko toki bat da.
Errutinaren bat duzu lan egiteko orduan?
Egunero lan egiten dut. Goizean kalera ateratzen naiz erosketak egitera, lan egiteko material bila, inprentara, edo argazkilariren baten etxera… Baina bestela ni estudiora joaten naiz eta han ematen dut arratsalde guztia, soilik tea hartzeko atsedena hartzen dut, bostak inguruan, eta gauerarte jarraitzen dut. Orain pandemia garaian ezin dut kontzertuetara edo antzerkira joan, ezta inaugurazioetara ere. Beraz, lan eta lan ari naiz. Tranpa moduko bat da. Lan egin, besterik ez duzu egiten; jende gutxi ikusten duzu… Lan egiten duzu eta hori ondo dago, baina uste dut ona dela jendearekin eztabaidatzea, ekitaldietara joan, jendearekin egon… Psikologikoki prestatu egiten zara eta egoerara moldatzen zara, baina… Ia bi urte eman ditugu atera gabe. Gazteagoa izango banintz agian desberdina izango litzateke, baina nire adinarekin konplikatua da.
Zure adinarekin zerk motibatzen zaituen galdetu zizuten. Gorputzak aguantatzen dizun bitartean lan egiten jarraituko duzula esan zenuen elkarrizketa batean.
Lanean ari naizenean naiz zoriontsuen, eta artean benetan interesatzen zaidana zera da, lan egitea eta nire ideien alde borrokatzea. Sortzen ari naizenean, denbora ez da pasatzen. Oharkabean pasatzen da. Eta dena ahazten zaizu zure kasara zaudenean. Gero zure estudioko atea irekitzen duzunean beste errealitatea gailentzen da. Beste errealitatea, bizi egin behar duzula. Eta errespetua ematen du. Garai hauek tristeak dira, eta esperantza gutxikoak, baina beti esan diot senarrari gogor eutsi diogula eta aurrerantzean ere eutsiko diogula.
Zure obraren legatuaren inguruan pentsatu duzu inoiz?
Etorkizunak eta horrek guztiak ez nau batere kezkatzen. Nire senarra hor dabil bere obra guztia prestatzen Frantziako Liburutegi Nazionalari emateko. Nik ez dut etorkizunaz kezkatzeko denborarik. Nire obrak gaur eta orain balio du. Zer gertatuko den bihar edo nola begiratuko dion jendeak nire obrari etorkizunean… ez dut horretan pentsatzen. Eta sortzen ari naizenean ere ez dut pentsatzen nolakoa izango den erakusketa. Niri prozesua bera eta oraina interesatzen zait. Ez dut etorkizunean pentsatzen. 1970eko hamarkadan maketa batzuk egin nituen eta 1990eko hamarkadan egin nituen instalazioak. Horrek berdin dit. Oso pozik nago egin ditzakedalako, baina maketa eginda dago, eta hori da niretzat balioa duena. Hori izan da nire bizitza eta oso pozik nago eman didan guztiarekin. Nik bizi dudan orain hori nahi dut.
