"Ez dut inoiz pentsatu gauza jakin bat egin ezin dudanik"
XX. mendeko Euskal Herriko artea ezingo litzateke ulertu Jose Antonio Sistiaga gabe (Donostia, 1932). Abstrakzio informalaren figura garrantzitsuenetako bat da, zeluloidearen gainean margotutako historiako lehenengo film luzea egin zuen eta Gaur taldea sortu zuen; bizirik jarraitzen duen taldekide bakarra da. Ia 80 urteko ibilbidea egin du dagoeneko, eta 'De rerum natura' atzera begirako erakusketa inauguratu du Kursaaleko Kubo Kutxa aretoan. 90 urte beteko ditu laster, baina margotzen jarraitzen du, eta hala jarraitzeko asmoa du. Ziburun (Lapurdi) bizi da, eta bere etxeko atea ireki dio hedabide honi.
Ia 90 urte ditu Sistiagak, baina margotzen jarraitzen du, eta hala jarraitzeko asmoa du. (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian) 
Pozik zaude Donostian, zure jaioterrian, berriz ere zure artelanak ikusgai izateagatik?
Bai, noski. Gustatuko litzaidake, baita ere, koadro handi gehiago ikusgai jartzea, hemen [bere etxean] halako 40 inguru ditudalako: luzeran hiru eta bost metro artean dituzte. Baina, horretarako, espazio gehiago behar da.
Zer sentitzen da ia 80 urteko lana ikusgai ikusterakoan?
Egia esan, ohituta nago halako erakusketetara, bai nire esperientziarengatik eta bai gainontzekoenengatik. Gustatzen zaidan bakarra da gauzak zuzen eta ondo egitea.
Eta gauzak ondo egiten ari dira erakusketan?
Oso ondo. Kontuan izan erakusketaren arduraduna Jean-Michel Bouhours dela, Pompidou zentroko zuzendaria izandakoa. Bera izan zen zentro horretarako nire film bat erosi zuen lehenengoa.
Gazte hasi zinen pinturarekin, lehenengo koadroa nerabe bat baino ez zinela egin baitzenuen.
Koadro hori egin nuenean, 14 urte izango nituen. Koloreak eta margotzeko behar nuen guztia leku batetik bestera eramateko, egurrezko kaxa bat egin nuen, baita koadroak jartzeko tripode bat ere. Horrela, Amaratik paseatzen ibili nintzen egun batean, gaur egun futbol zelaia dagoen tokitik garai hartan, belardiak eta baserri batzuk baino ez zeuden, eta ikusten nuena margotzea erabaki nuen. Ez da oso koadro handia, baina paisaia hori ikusten da, eta erraz antzematen da nondik dagoen margotuta.
Zerk erakarri zintuen pinturatik?
San Telmo museora joaten nintzen, ikastera. Izan ere, Prado museoa ez bada ere, beti daude kalitatezko artelanak, eta hori da ikasteko modurik onena. Nahiago dut koadro batek irakastea, irakasle batek baino.
Jose Antonio Sistiaga artista. (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian)
Velazquezen obrak eragina izan zuen zugan, ezta?
Bai. Koadro honen kopia bat zegoen nire gurasoen lagun baten, Linazasoro doktorearen, etxean [mahai gainean dauka La rendición de Breda koadroaren kopia txiki bat]. Nire ama asko joaten zen bere etxera, eta, egun batean, atea erdi irekita zegoela, etxean pintura bat zegoela ikusi nuen, eta ikustera sartzeko baimena eskatu nuen. Sartzen utzi zidaten, eta, geroztik, joaten nintzen bakoitzean koadroa ikustera sartzen nintzen. Liluratuta uzten ninduen koadroak; beti pentsatzen nuen ea zergatik ez zion hartzen batak besteari giltza hori [artelanaren erdian bi gizon ageri dira, batak besteari giltza bat eskaintzen diolarik]. Txikia nintzen, eta joaten nintzen bakoitzean ikusi nahi nuen ea behingoz giltza hartzen zuen.
Txikitan ere margotzen zenuen?
Haur guztiek bezala. Haurra zarenean, logikoena margotzea da; beste kontu bat da ondo edo gaizki egotea.
22 urterekin Parisera joan zinen.
Etxean bazekiten margotzen nuela, noski, eta ez zidaten eragozpenik jarri. Batez ere, nire ideiak eta asmoak errespetatzen zituztelako.
Zer aurkitu zenuen Parisen?
Nire amaren lagun bat han bizi zen, eta amak gutun bat idatzi zion, galdetuz ea hartu ahal ninduen. Bere etxearen erdia utzi zidan, ni han lasai bizitzeko. Urte erdiz egon nintzen han, eta, ondoren, ganbara utzi zidan. Urtebete pasa nuen han, gutxi gorabehera. Pixkanaka, arte asko ezagutzen joan nintzen. Izan ere, hiriaren erdigunean zegoen etxea, eta handik oinez joan nintekeen edonora, koadroak ikustera.
Mugimendu handia zegoen han?
Galeria ugari zeuden, adibidez. Zinemarekin eta museoekin ere gauza bera gertatzen zen. Artearen munduari buruz interesatzeko nahi bezain beste elementu zenituen.
Aldaketa handia nabaritu zenuen Donostiaren eta Parisen artean?
Oso handia. Tamainari soilik erreparatuta, garai hartan 150.000 biztanle zituen hiri batetik hainbat milioi zituen batera joatea aldaketa handia da. Horrez gain, Donostian zeuden margolariak jada ezagutzen nituen, eta Parisera joateak gauza berriak ikusteko eta ikasteko balio zuen.
Zerk eragin zizun gehien Parisen?
Manuel Duque margolari andaluziarra ezagutu nuen han, eta berarekin galeria ugari bisitatu nituen. Lagun onak izan ginen. Garai hartan, konturatu nintzen galeria guztiek nolabaiteko antza bazuten ere, batzuk faltsuak iruditzen zitzaizkidala eta beste batzuk ez. Egun batean, adibidez, zazpi bat galeria bisitatu genituen. Zazpietako erakusketek nolabaiteko zerikusia zuten euren artean, baina batzuk gaizki zeudela iruditzen zitzaidan, ez dakit zergatik, sentipen hori izaten nuen. Beste batzuk, aldiz, egiazkoak iruditzen zitzaizkidan. Horrela ikasten da.
Paisaia asko landu duzu, bereziki lehenengo urte haietan. Zertan inspiratzen zara?
Nire inguruan ikusten dudana da nire inspirazioa. Besterik gabe, ikusten dudan paisaia gustuko badut, margotzen dut. Erretratuak ere egin izan ditut, Amableren hori, esaterako [etxeko horma batean zintzilik dauka Amable Ariasen erretratu bat]. Ez dut inoiz pentsatu gauza jakin bat egin ezin dudanik; interesatzen bazait egiten dut eta kito. Interesatzen zaizuna egitea da erronka; aldatzea eta eboluzionatuz joatea, ez beti gauza bera egitea.
Jose Antonio Sistiaga, Kubo Kutxa aretoan jarri duen erakusketan, bere obrari begira. (Argazkia: Juantxo Egaña)
Eboluzioa ikusten da erakusketan.
Erakusketara joaten bazara, nire lehenengo koadroa ikusiko duzu, ondoren paisaia ugari ikusiko dituzu eta ondoren beste hainbat gauza. Prozesu naturala da.
Pop art kutsua duen koadro bat ere badaukazu erakusketan, atentzioa ematen duena: garaiko aldizkarietako argazki erotikoen eta Rasputinen ebakinekin.
Bukatu gabe dago koadro hori. Rasputin beti interesatu izan zait pertsonaia gisa, eta, horregatik, muntaia hori egin nuen, biluziekin, eta abar.
XX. mendearen erdialdea zen. Zure familiak ondo hartu zuen koadroa?
Ez nire gurasoek eta ez nire izebek, ez didate inoiz esan gauza bat edo bestea ez egiteko. Nire familiak erabateko askatasuna eman dit beti.
Lehenengo urte haietan, desberdintasun handiak daude Parisen egiten zenituen koadroen eta Donostian egiten zenituenen artean. Zergatik?
Ordurako, Parisen ez nuelako margotzen Donostian margotzen nuena. Azken finean, Parisen oso gauza desberdinak ikusten zenituen. Niri egitea gustatuko litzaidakeen gauzak, baina dagoeneko eginda zeudenak. Donostian, adibidez, esaten zizuten, ‘pintura ez figuratibo abstraktua egiten dutenek ez dakite margotzen’. Hori gezurra da, tontokeria bat da. Zergatik ez duzu margotzen jakingo? Eta, zergatik ezin izango duzu zure estiloa aldatu?
Parisetik Ibizara joan zinen.
Juana Mordo Madrilgo galeristak esan zidan, ‘zure jaioterria ez den nonbaitera joan nahi baduzu, joan zaitez Ibizara. Emango dizut han dagoen zeramikari baten helbidea, eta berak bilatuko dizu etxeren bat’. Ordurako, ezkonduta nengoen eta bi seme nituen. Ibizara joan nintzen, eta etxe handi batean hasi nintzen bizitzen, landan, Ibizako erdigunetik kilometro eta erdira. Han egin nuen lehenengo erakusketa etxean bertan egin nuen. Emakume aleman heldu bat etorri zen ikustera, eta esan zidan, ‘pintura ez figuratibo orekatua ikusten dudan lehenengo aldia da’. Harrituta gelditu nintzen. Ibizan margolari dezente zeuden orduan, baina denek ez zuten zertan egin behar nik egiten nuena, ezta nik beraiek egiten zutena ere.
1960ko hamarkadaren hasieran, geldialdi artistiko bat egin zenuen. Zein izan zen gelditzeko arrazoia?
Ez daukat ideiarik ere. Ez neukalako margotzeko nahikoa espazio? Baliteke horregatik izatea.
Garai hartan sortu zenuen Gaur taldea. Nondik atera zen ideia?
Lorik egin ezin nuen egun batean izan nuen ideia. Goizeko laurak aldera, pentsatzen ari nintzela, esan nuen: ‘Zergatik ez dugu egiten beste erakusketa bat, Erakarpen eta Turismo Zentroak antolatutakoaren aldi berean?’. Hain justu, garai hartan zentroak erakusketa bat zeukan antolatuta, ez dut gogoratzen zein aretotan, non mundu guztiak jarri zitzakeen ikusgai bere lanak. Ez nengoen sistema horrekin ados, eta horregatik izan nuen ideia hori. Erakusketa horretan ez zeuden margolarien lanen erakusketa paralelo bat egin nahi nuen, han erakusketan koadroak ikusgai jartzea errazegia zelako.
Hurrengo goizean, esnatu eta Amableri [Arias] deitu nion. Esan nion zerbait neukala berari esateko, eta kafe bat hartzeko gelditu ginen. Asko interesatu zitzaion ideia. Ordea, Erakarpen eta Turismo Zentroaren erakusketa horrek onenentzako sariak zituen eskudirutan, eta Balerdi [Rafael Ruiz] aurkeztuta zegoen ordurako, aurreko urtean Zumeta [Jose Luis] aurkeztu zen moduan. Oteizarekin [Jorge] hitz egin genuen Amablek eta biok, ados agertu zen, eta gauza bera egin zuten Basterretxeak [Nestor], ondoan bizi zenak, eta Mendiburuk [Remigio], Hondarribian bizi zenak. Paseo horretatik, Txillidarengana [Eduardo] jo genuen, eta berak ere esan zigun ados zegoela, baina Balerdik ere egon behar zuela. Balerdi beste erakusketan zegoenez, ordea, ezin genuen gure erakusketa aldi berean antolatu, nik behintzat horrela ikusten nuen. Hala ere, Txillidaren baldintza onartu genuen, eta, beraz, ez genuen gure erakusketa bestearen paraleloan antolatu. Ondoren antolatu genuen, Viktoria Eugeniatik gertu zegoen galeria batean. Bide batez, Oteizak eman zion izena Gaur taldeari; Madrilera bidaia bat egin zuen, eta izen horrekin itzuli zen.
Zer ekarpen egin zion Gaur taldeak euskal kulturari?
Gainontzekoei galdetu beharko diegu.
Sistiagaren askotariko obrak ikus daitezke ‘De rerum natura’ erakusketan. Goian, ezkerretik eskuinera, honako obrak daude: ‘Han’ (1992, bukatu gabea) film margotuaren fotograma bat, ‘Naturaleza crepuscular’ (1975), ‘Vorágine I’ (1999) eta ‘Pacífico’ (1973). Behean, ezkerretik eskuinera, hauek daude: ‘Desnudo’ (1970), ‘Paisaje vizcaíno’ (1956), izenbururik gabea (1980) eta ‘Ere erera baleibu icik subura arauaren’ filmaren (1970) fotograma bat. (Argazkiak: Juantxo Egaña. Fotogramak: Gorka Sistiaga)
Ez zenuen denbora galdu garai horretan, Adierazpen Askeko Lantegia ere antolatu baitzenuen.
Freineten pedagogia aktiboaren erakusketa bat antolatzea bururatu zitzaidan. Horretarako, Adierazpen Askeko Lantegia antolatu nuen. Tailer bat nuen soto batean, eta haurrak hara etortzen ziren nahi zutena margotzera, 4 urte eta erdi eta 14 urte artekoak. Horrelako jarduerak Parisen ikusita nituen, bizi nintzen etxetik gertu.
Irakasleak tailerrera etortzen zirenean, harrituta gelditzen ziren, erabateko isiltasuna zegoelako han. Noski isiltasuna zegoela, bakoitza berean kontzentratuta zegoelako. Gainera, ez zuten koadro bat ordu erdian margotzen, astean behin etortzen ziren, eta etortzen zirenean bi ordu pasatzen zituzten margotzen. Esaterako, 4 urte eta erdiko neskato bat etortzen zen, 6 urte inguruko bere anaiarekin, eta neskato horrek hilabete pasa zuen koadro bat egiten, izugarri kontzentratzen zen. Haurrek sentitzen zuten egiten ari zirenaren ardura zutela, eta horretan kontzentratzen ziren; hortik zetorren isiltasun hori. Haur bakoitzak nahi zuena egiten zuen; beraiek aukeratzen zuten gaia, nirekin komentatzen zuten eta horrela elkar ulertzen genuen. Nik ez nien inoiz esaten zer egin behar zuten eta zer ez, beraiek konturatu behar ziren, beraien kabuz. Hiru urte inguru iraun zituen horrek, eta oso esperientzia interesgarria izan zen. Lantegi horretako haurren lanekin antolatu nuen Freineten pedagogia aktiboaren erakusketa, Kursaalean.
Bitxikeria gisa, ikasturte batean Jesuitekin egin nuen lantegia, eta ikasturtearen amaieran, zuzendariak eskatu zidan haurrei notak jartzeko. Nik esan nion ezetz, haurrek beraiek jarriko ziotela nota euren buruari. Zuzendariak esan zidan, ‘denek hamar bat jarriko dute orduan!’. ‘Ikusiko dugu’, esan nion, eta hain justu, haurrek ez zioten hamarrik jarri euren buruari, askoz nota baxuagoak jarri zituzten. Lantegi horrek ez zuen zerikusirik irakaskuntza klasikoarekin, eta horrela dena askoz errazagoa zen; arazoren bat zutenean, nirekin hitz egiten zuten, lasaitasunez.
Esther Ferrerrek ere parte hartu zuen lantegi horretan, ezta?
Ni Donostian bizi nintzen, eta Esther Parisen. Ez genuen oso harreman bizia, baina harremana genuen, eta noizean behin lantegian parte hartzen zuen.
Urrezko Danborra eman berri diote. Zer iruditzen zaizu?
Berari galdetu beharko zaio [barrez]. Zertan datza Urrezko Danborra?
Egindako lana aitortzeko modu bat da, udalaren partetik.
Erakusketaren inaugurazioan, beste pertsona batzuen artean, alkatea ezagutu nuen, hain justu. Bueno, zer egin dezake alkatetza batek kulturaren inguruan? Ezer ez egitea ere aukeratu dezake, batzuetan, agintariak izutu egiten direlako.
Sistiagaren etxea arte galeria baten modukoa da. (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian)
Geldialdi artistiko horren ondoren, ‘Ere erera baleibu icik subua aruaren’ filmarekin itzuli zinen, 1960ko hamarkadaren amaieran.
Parisen bizi nintzela, film bat ikustera joan nintzen. Ikustera nindoan filmaren aurretik, film labur bat proiektatu zuten, margotutako film bat. Ikusi nuenean, esan nuen, ‘nik hau egin nahi dut’. Ahal izan nuenean, nire filma margotzen hasi nintzen. Kontuan izan segundo bakoitzeko 24 irudi daudela, eta banan-banan margotu behar dituzula, zeluloidearen gainean. Irudi bakoitza margotzea koadro bat margotzea bezala da, baina tamaina txikian.
Zazpi minutu margotuta nituenean, Madrilera joan nintzen, Juan Ugarterekin nuen hitzordu batera. Filma ikusi zuenean, esan zidan erosi nahi zuela. Ordea, nik esan nion ez zegoela bukatuta, eta eskatu nion filma bukatzen nuen bitartean ekonomikoki laguntzeko. Izan ere, Hondarribian bizi nintzen, bi semerekin, eta ez zen batere erraza familia aurrera ateratzea. Eta hala egin zuen. Lehenengo zazpi minutu horiek Bilboko Film Laburren Jaialdian proiektatu nituen, eta zinema esperimentalaren saria irabazi nuen. Juan Ugarte asko poztu zen, ikusi zuelako nire lana jendearen interesekoa zela.
Hamazazpi hilabete pasa nituen Ere erera baleibu icik subua aruaren filma margotzen, egunero hamabi bat orduz lan egiten. Ondoren, estilo horretako beste lau film egin nituen, baina laburragoak.
Nondik dator filmaren izena?
Balerdik eman zidan. Madrilen nengoen, eta filma poliziaren aurrean aurkeztu behar nuenez, asmatutako euskara batezko izenburu bat jartzea erabaki nuen. Balerdiri deitu nion, eta berak asmatzen zituen izenburu horietako bat emateko eskatu nion, ez oso luzea eta ez oso motza. Esan zidan, ‘ea zer iruditzen zaizun hau: Ere erera…‘. Telefono kabina batetik ari nintzen deitzen, eta han bertan apuntatu nuen, paper batean.
Izenburu horrekin, baimena nuen filma proiektatzeko, baina eskatu zidaten esanahia gaztelaniaz azaltzeko. Azaldu nien hitz asmatuak zirela, baina ez zuten ulertzen. Azkenean, esan nien, ‘filma egiteko ez zaituztet ezertarako behar izan, eta horrela jarraitzen baduzue, banoa’. Eta nire etxera joan nintzen.
Garaiko gobernuak [Francorenak] ez zituen gauzak horiek ulertzen, eta, hain zuzen, horregatik joan nintzen Parisera. Gainera, Parisetik gertuago bizi nintzen Madriletik baino.
Zinemak asko erakarri izan zaitu betidanik?
Beti gustatu izan zait. Gainera, Parisen nengoenean, Donostian debekatuta zegoen zinema ikusteko aukera nuen. Askatasun handia ematen zidan Parisek.
Filmaren ondoren, 1970eko hamarkadan, mihise handiko lan ugari egin zenituen.
Mihise handien inguruko jakin-mina nuen, eta margotzen hasi nintzen.
Jose Antonio Sistiaga artista, Ziburuko bere etxean. (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian)
Biluzi batzuk eta erretratu erotiko batzuk ere egin zenituen hurrengo urteetan.
Oso azkar egiten dira marrazki horiek. Zenbat denbora esango zenuke behar nuela erakusketako biluzi horietako bat egiteko?
Ez dakit, hamar minutu?
Zazpi edo zortzi segundo. Trazua ikusten baduzu, alde batetik ilunagoa da eta bestetik argiagoa. Zigarro baten tamainako argizari batekin margotzen ditut koadro horiek, eta indar gehien egiten dudan aldetik kolore gehiago dago, eta bestetik marra fin bat baino ez. Hori da nire modua argia eta itzala sortzeko.
Papera begiratu gabe egiten ditut halakoak, soilik modeloa begiratuta. Arratsalde batean 30 marrazki egin baditut, gero, agian, bik baino ez didate balio.
Konfinamenduan egindako lan batzuk ere ikusgai daude erakusketan. Ideia berriak izaten jarraitzen duzu?
Bai. Zerbait bururatzen bazait, lantzen hasten naiz.
Donostia presente dago zure obran?
Ez. Nire jaioterria da, urte luzez bizi izan naiz han eta hainbat aldiz joan naiz eta itzuli naiz. Baina listo, besterik ez.
Margotzen jarraituko duzu?
Bai, noski. Bizi ahal dudan eta margotu ahal dudan bitartean, margotzen jarraituko dut.
