"Berezia izan da liburua idaztea, nire bizitzaren zati bat delako"
Iñaki Egaña Sevilla (Amara, 1958) Euskal Herriko historialari ezagunenetakoa da, hainbat hamarkada baitaramatza Euskal Herriko historia lantzen. Amarako semea da, eta auzoko historiari buruzko 'Irutxulo Zar, Donosti Berri. Amarako istorio bat' liburua argitaratu berri du.
Iñaki Egaña historialaria, Amaran. (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian) 
Nola jaso zenuen liburua idazteko enkargua?
Urteak daramatzat auzoko albisteak gordetzen. Mendeurrenaren harira, berehala onartu nuen erronka.
Ez zitzaidan asko kostatu idaztea, pare bat hilabete, baina aldez aurretik egin den lana izugarria izan da: alde batetik, dokumentazio lana; horrelako bost liburu idazteko bitxikeria adina ditut dokumentatuta. Bestetik, beste iturri bat lekukoak izan dira, beharrezkoa zelako auzoko zaharrenekin hitz egitea. Hemen badaude pare bat kuadrilla, poteatzen ibiltzen den gizon kuadrilla bat (kide zaharrenak 75 urte ditu) eta egunero Easo plazako terrazaren batean biltzen den 80 urtetik gorako emakume kuadrilla bat, eta beraiekin hitz eginda osatu dut Plazaren memoria kapitulua.
Beraz, lanaren zati bat eginda zenuen.
Bai, dokumentazio asko neukan; auzo liburu bat egiteko, gehiegi. Gainera, kontuan izan behar da liburu honen helburua ez dela liburu dendetan saltzea, auzoan ahalik eta gehien zabaltzea baizik. Estatistikek diote biztanleriaren erdiak baino gehiagok ez duela liburu bakar bat ere irakurtzen urtean, beraz, zerbait atsegina egin behar genuen, bitxikeria askorekin, argazkiekin, eta abar. Hasieran, 50 argazki sartu behar genituen, eta azkenean 110 bat sartu ditugu. Pena izan da gehiago ez sartzea, jende gehienak soilik argazkiak ikusten dituelako. Horregatik, agian argazki erakusketa bat egin dezakegu auzoko dendetan udazkenean. Hala ere, nik jende guztiari gauza bera esaten diot: nahiz eta denbora gutxi izan, lasai-lasai irakurri.
Amarako bizilagun gisa, berezia da liburua?
Berezia da, azken finean zure bizitzaren zati bat delako. Hemen hazi direlako nire seme-alabak eta hemengoa delako nire bikotekidea. Ez da soilik nire bizitzaren ibilbidea, baita nire bikotekidearena eta nire seme-alabenena ere. Eta, bide batez, nire lagunen bizitzaren parte bat ere bada, gure garaian, auzoan osatzen baikenuen kuadrilla. Horrek erakusten du garai batean auzoek eta herri txikiek alde horretatik zuten indarra, gaur egun desagertzear dagoena. Ez onerako eta ez txarrerako, desberdina da.
Ildo horretatik, auzoa bizitzen ari den eta biziko dituen hirigintza aldaketekin, auzoaren izaera desagertzera doa: tren geltokiak garrantzi handia izan du historikoki, neurri handi batean auzoaren nortasuna markatu duelako, baina desagertzear dago. Eta, horrekin batera, auzoaren nortasuna desagertuko da, etxe berriak eraikiko dituztelako, eta badakigu non gauden: Donostiako erdigunea da hau gaur egun, eta etxebizitzak asko garestituko dira. Horrek markatuko du auzoaren etorkizuna, nire ustez, txarrerako. Gutxienez, idatzita utzi nahi nuen orain arte auzoa zer izan den.
Donosti Berriko bazkide gisa ere berezia izan da?
Hasieran, planteatu zidaten elkartearen historiaren inguruko liburu bat egitea. Ordea, aukera genuen zerbait zabalagoa egiteko, eta azkenean, Donosti Berriren atala kapitulu bat baino ez da, nahiz eta bagenuen materiala elkarteari buruzko liburu bat egiteko.
Hala ere, bere garrantzia du kapituluak, elkartearen garai desberdinak kontatzen baitira: lehenengo urteak, 36ko gerrak elkartean izandako eragina –besteak beste, Marcelino Celigueta presidentea fusilatu zuten–, auzoko mugimendu politiko ezkertiar handia, 60ko hamarkadan sartu ziren gazteek egindako aldaketak, eta abar. Bitxikeria bat kontatzearren, Erramun Martikorenaren hegoaldeko lehenengo kontzertua Amaran izan zen. Izan ere, nahiz eta garai hartan oso auzo erdalduna zen, orduko euskal abeslari gehienak auzoko kantaldietara ekarriz zituzten. Era berean, Landetxe, lehenengo haurtzaindegi euskalduna, Donosti Berritik bultzatuta egin zen, eta gaueko eskola bat ere sortu zuten. Aipatzekoa da, baita ere, Donosti Berri izan zela, Kresalarekin batera, danborradan emakumeak sartu zituen lehenengo elkartea.
Iñaki Egañak ‘Irutxulo Zar, Donosti Berri. Amarako istorio bat’ liburua argitaratu berri du. (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian)
Donosti Berri elkartearen historiako presidenterik gazteena izan zinela irakurri dut.
Bai, 18 edo 19 urte nituenean. Bertigoa ematen zuen, ez pentsa, elkartean 60 eta 70 urteko jendea zegoelako. Gainera, aurretik abisatu gabe izendatu ninduten presidente. Garai aldaketaren erakusgarri izan zen, hein batean.
‘Plazaren memoria’ kapitulua aipatu duzu, eta, hain zuzen ere, oso deigarria iruditu zait, auzoko emakume zaharren bizipenek osatzen baitute.
Kontakizunaren estiloa aldatzen da kapitulu horretan. Normalean, goitik idazten dugu historialariok, eta hala egin dut gainontzeko kapituluetan, baina Plazaren memoria-n, aldatzeko beharra ikusten nuen, desberdina delako eta jende gehienak kapitulu hori irakurriko duelako, segur aski. Beraz, lekukoen ekarpenak nireekin nahastu ditut, lehenengo pertsona hirugarrenarekin, eta abar. Irakurtzeko arina dela uste dut.
Liburuan kontatu duzun moduan, Amara oso politizatuta zegoen XX. mendearen hasieran: besteak beste, Alderdi Komunistak eta CNTk hemen zituzten euren egoitzak. Zergatik zegoen horren mugimendu politiko handia auzoan?
Alde batetik, tren geltokia zegoelako, eta garai hartan trena zen garraiobide nagusia; hemendik ateratzen ziren Eibarrerako eta Bilborako trenak. 36ko gerran trenean iritsi ziren milizianoak ere. Eta, bestetik, langileen auzoa zenez, normala zen mugimendu politiko ezkertiarra egotea.
36ko gerran errepresaliatu zituzten auzokideei omenaldia egin zenieten duela gutxi.
Elkartearen mendeurrenaren harira, Marcelino Celigueta omentzeko ideia atera zen [elkarteko presidente izandakoa, frankistek fusilatua], baina erabaki genuen zerbait zabalagoa egitea, eta behingoz auzoko errepresaliatuei merezi zuten omenaldia egitea. Ideologia guztietako jendea zegoen omenaldian. Azken unera arte, biktima baten senideak etorriko ote ziren zalantza nuen, EAJren jarraitzaile sutsuak direlako. Azkenean, azaldu ziren, eta polita izan zen.
36ko gerran zenbat biktima izan ziren Amaran?
Hildakoak hamabost bat izan ziren, baina gerran auzoko bizilagunen %85ak alde egin zuen. Bestalde, auzoan haur erbesteratu pila bat egon ziren. Hain zuzen, Celiguetaren omenaldira haur horietako hiruren senideak joan ziren. Felix Soto ere azaldu zen, garai batean HBko zinegotzi izandakoa; bera ere haur erbesteratu bat izan zen.
Bestalde, hondamendia erabatekoa izan zen auzoan. Izan ere, bizilagun gehienak alokairuan bizi ziren, eta itzuli zirenean Bigarren Mundu Gerra piztu zenean, etxerik gabe zeudela konturatu ziren. Erreparazioari buruzko egitasmoak egin direnean, konfiskazioen gaia ez da inoiz ukitu, nahiko gogorra izango litzatekeelako. Izan ere, konfiskazio txiki asko daude, baina baita handiagoak ere; Bizkaian, esaterako, El Correo-ren inprenta anarkistena zen.
Liburuan badago bereziki gustatzen zaizun bitxikeriarik?
Asko daude. Adibidez, urte luzez barre eginarazi digun bitxikeria bat dago: 60ko hamarkadan aktibismo handia zegoen auzoan, eta garai hartan ere bazegoen talka bat abertzaleen eta espainolisten artean. Horrela, auzoko batek, gau batean, frontoian zera zioen pintaketa egin zuen: ‘Amara obrera jamás será pececera’. Totela zen, eta, hurrengo egunean, denok esan genion bagenekiela bera izan zela. ‘Nola jakin duzue?’, esaten zigun… [barrez]. Bitxikeria liburuan sartzeko baimena eskatu nionean, kontatu zidan zeinekin egin zuen pintaketa hori: Txelisekin [Jose Luis Alvarez Santacristina], gero ETAko zuzendaritzan ibili zenarekin.
Amarako askotariko argazkiak ditu Egañaren azken liburuak, besteak beste, hauek. Ezkerrean, goian, XX. mendearen hasierako herri mobilizazio bat. Behean, ezkerrean, hainbat auzokide, Txanpoene baserriaren agurrean. Eskuinean, karmeldarren elizako erlojuaren inaugurazioa, 1918an. Eskuinean, goian, 80ko hamarkadako auzoko jaietako bi irudi. Behean, auzoko hainbat bizilagun, amnistia aldarrikatzeko gose greba egiten, 1977an, karmeldarren elizan. (Argazkiak: ‘Irutxulo Zar, Donosti Berri’ liburua)
Heroinaren garaiari buruz ere hitz egin duzu liburuan. Gogor jo zuen auzoan?
Oso gogor. Badago belaunaldi bat, heroinaren eta hiesaren garaia asko pairatu zuena. Horren harira, esango dizut 40 edo 45 urte pasatu ditudala Santiago parrokiako apaizarekin hitz egin gabe, eta liburuaren harira berreskuratu dugula harremana. Izan ere, 80ko hamarkadan, gu aktibistak ginen, eta parrokia ia-ia etsaitzat ikusten genuen. Parrokiak gazteentzako hainbat jarduera antolatzen zituen, baina handik pasa ziren gazte pila bat gero heroinomanoak izan ziren; ez dakit zerikusirik duen ala ez, baina hori hor dago. Orduan, Donosti Berritik, saiatu ginen gazteei beste irtenbide bat eskaintzen, eta Resistencia Amara Irratia (RAI) sortu genuen. Gazte pila bat pasatu ziren hortik. Urteak pasata, batek baino gehiagok esan dit sekulakoa izan zela hori.
Lapurren auzoa ere bazen Amara, gure aurreko belaunaldiek hala esaten zuten. Nik ezagutu nuen lapur kuadrilla handi bat; guk 17-18 urte genituenean, beraiek 40-45 urte izango zituzten, eta gurekin poteatzen zuten. Baina bueno, hutsalkeriak lapurtzen zituzten. Batzuetan, baten bat desagertzen zen, eta galdetzen genuenean ea non zegoen, ‘lasai, Martutenen dago, baina hilabete barru aterako da’, esaten ziguten.
Horrez gain, ijitoen auzoa ere izan da historikoki, eta oso integratuta egon dira gainera. 50eko hamarkadan etorri ziren, eta 140 izatera iritsi ziren. Orain, Jimenez Jimenez familia soilik gelditzen da auzoan. Bitxikeria gisa, Cuarto Milenio-ko Iker Jimenez familia horretakoa da; beraiek harro esaten dute euren lehengusua dela.
Nolako garrantzia izan du Donosti Berrik auzoan?
Garai batean, elkarteek izugarrizko indarra zuten. Auzo honetan, gehien bat, kirol eta antzerki arloetakoak izan dira elkarteak, hain zuzen ere, errepublikaren garaian, bost edo sei antzerki talde zeuden Amaran, eta birak egiten zituzten Gipuzkoa osotik. Urteak pasatu dira, eta gaur egun, elkarte gehienak soilik gastronomikoak dira –ez dut zentzu peioratiboan esaten–, Donosti Berri izan ezik. Garai batean 300 bazkide inguru izatera heldu zen, baina gaur egun 65 bat ditu. Horrela ere, Donosti Berrik antolatzen ditu orain auzoko jai eta jarduera ia-ia guztiak: Santa Ageda, inauteriak, San Joan…
Hain zuzen, Donosti Berrik antolatzen ditu sanjoanak betidanik. Garai batean, Baskoniarekin batera antolatzen zituzten sanjoanak, baina Donosti Berriko belaunaldi berri hori sartu zenean, 60ko hamarkadan, esan zuten beraiek beste mota bateko jaiak antolatu nahi zituztela. Horrela, uztailaren bukaeran hasi ziren jaiak antolatzen, San Ignazio egunaren bueltan, Santiago eguneko jaieguna aprobetxatuz. Horren harira, lehengo egunean, 75 urteko auzoko bizilagun batek belarritik tira egin zidan: ‘Sanignazioak jarri duzu, baina ez zen horrela, uztaileko azken egunak ziren, besterik gabe’, esan zidan. Hala ere, garai hartako jai egitarauetan San Ignazio jartzen du.
Lanketa handia egin duzu memoria historikoaren arloan. Nola hasi zinen?
Gerraren eta biktimen kontua tabu bat izan da etxe gehienetan, baina nirean, alderantziz: txikitatik hitz egin izan dugu gerrari buruz. Nire aitak arreba bat galdu zuen gerran, eta bere aita, nire aitona, 10 urte zituenean ezagutu zuen: Valentziara desterratu zuten, eta nire aita 10 urterekin joan zen hara. Jeltzale sutsuak ziren; nire aitona Saseta batailoian ibili zen. Nire ama, aldiz, Albacetekoa da, eta familia Alderdi Komunistakoa zen; txikitan, Baionara eta Parisera joaten ginen, erbestean zeuden senideak bisitatzera. Orduan, nolabait bi sentsibilitate indartsu elkartu ziren gure etxean.
Txikitatik, beraz, jakin-min handia izan dut horren inguruan. Gero, historiarekin sentsibilitate berezia zuen argitaletxe batean lan egin nuen urte luzez. Horrela, iritsi zen momentu bat, zeinetan erabaki genuen 36ko gerrari buruzko entziklopedia bat egitea, eta hainbat urtez buru-belarri aritu nintzen horretan lanean, talde handi batekin. Bestalde, Aranzadiko bazkide nintzen, eta 2003an, Zaldibian lehenengo indusketetako bat egin zutenean, aditu gisa deitu ninduten. Bartzelonan nengoen, Julio Cortazarren eskubideak euskarazko edizioetarako lortzen. Han nengoela, Zaldibiara joateko esan zidaten, indusketa bat egin zutela eta hurrengo egunean prentsaurreko bat eskainiko zutela; ‘Aranzadin ez dago horren inguruan zu baino gehiago dakienik’, esan zidaten. Gau osoan gidatu ondoren, Zalbidiara iritsi nintzen, eta flipatu egin nuen: 25-30 komunikabide zeuden han, eta indusketetan aurkitutakoaren berri eman behar izan nien. Hortik aurrera, Aranzadik indusketetarako talde bat osatu zuen: Paco Etxeberriak arkeologo eta forentse lanak egiten zituen, eta nik dokumentazio lanak.
Memoria historikoarena ez da bide erraza.
Begira, gogoratzen dut behin, duela 25-30 urte, Salamancako artxibora joan nintzela, han zeudelako ikerketak abiatzeko fitxa asko. Nik ikertzaileen txartela neukan, Aranzadiren eta Jaurlaritzaren babesarekin, baina artxibora sartzeko baimena lortzeko, ordubeteko galdetegia egin zidan artxiboko zuzendariak. Azkenean, azken galderarekin, ‘bueno, te voy a dar permiso’, esan zidan.
Hala ere, gehienbat, arazoak izan ditugu Euskal Herritik kanpo. Euskal Herrian, arazo bat izan genuen Gernikako bonbardaketako biktimak zerrendatzen ari ginenean. Baimena eskatu genuen erregistro zibileko datuak ikusteko, baina Gernikako epaileak ez zigun eman, eta modu txarrez, gainera. Horrela, Espainiako Kongresura eraman genuen gaia, eta azkenean, baimena eman ziguten; epailea beste nonbaitera bidali zuten.
Ezkaban ere arazoak izan genituen; badakizu han 140 bat pertsona lurperatu zituztela mendi magal batean. Baimena eskatu genuen erregistroak ikusteko, baina ezetz esan ziguten orduan ere. Gaia Madrilera eraman genuen, eta azkenean baimena eman ziguten. Nire bizitzan, soilik bi aldiz jantzi dut trajea: gurasoen urrezko ezteietan eta baimen hori eman zigutenean, gobernadore militarrarekin hitz egitera joan behar nuelako. Bere bulegoan sartu nintzen, eta Molaren koadro bat zeukan atzean, eta esan zidan, ‘ikusten duzu nor daukadan atzean? Ni horren jarraitzaile sutsua naiz, eta niregatik ez nizueke baimenik emango’. Gero, mokadu bat hartzera gonbidatu ninduen, ofizialen tabernara.
Iñaki Egaña historialaria, La Bodeguilla tabernan egindako elkarrizketan. (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian)
Donostian hutsune handiak daude memoria historikoari dagokionez?
Pozik nago, 1813ko suntsiketaren harira, memoria historikoaren inguruko txipa aldatu genuelako. Garai batean, memoria kontuak bi motatakoak izaten ziren: dolua eta militarren gorabeherak. Aldiz, 1813-2013 herri ekimenari esker, ikuspuntua aldatu egin zen, eta memoriaren alde zibila aldarrikatu da, herritarren gorabeherak, alegia.
36ko gerrarekin antzeko zerbait gertatu da. Guk herritarretan jarri dugu fokua, eta agian orain beste pauso bat eman beharko genuke: biktimek aldarrikatzen zutena aldarrikatu beharko genuke, euren borrokak eta itxaropenak. Horrela, dolu bat eta izen bat aldarrikatzeaz gain, euren ibilbide osoa aldarrikatzen duzu.
Bestalde, uste dut eskua oso zabala izan beharko genukeela memoria historikoarekin. Izan ere, Donostian eta Gipuzkoan, esaterako, askok eta askok ez zuten bandorik aukeratu. Kontuan izan Donostiako barrikadetan errepublikaren alde egon zirenak 200 bat baino izan zirela, eta Polloen borrokatu zirenak ere antzeko. Hainbatek ihes egin zuten ondoren, eta gelditu zirenen artean, asko fusilatu egin zituzten eta beste asko frankisten batailoietan parte hartzera behartu zituzten. Hori guztia kontuan izan behar dugu. Irakurketa osoa egin behar dugu, indusketa eta dokumentazio lanekin amaitzen ari garelako Euskal Herrian.
Betidanik izan nahi izan duzu historialari?
Beti izan dut jakin-min hori, bai. Begira, 17-18 urte genituenean Felix Likiniano asteburuero etortzen zen auzora, hemen zuelako kuadrilla. Gu beraiekin poteatzen ibiltzen ginen, eta beraien istorioak entzuten. Arraroa zen hori, gaztea zarenean, gehienetan, zaharren istorioak aitonaren harrikadak iruditzen zaizkizulako. Bestalde, udan, Manolo Chiapuso etortzen zen, garai hartan CNT Norteren idazkari nagusia zena. Nik bere liburu guztiak bizpahiru aldiz irakurrita nituen, eta beraz, berarekin egotea izugarria zen niretzat. Behin, komentatu nion askotan liburutegira joaten nintzela, egunkari zaharrak hartzen nituela, osorik irakurtzen nituela eta zerbait interesgarria ikusten banuen fitxa bat egiten nuela. Eta, erantzun zidan, ’17-18 urte baino ez dituzu eta! Aprobetxatu bizitza beste zerbait egiten!’. Nik esaten nion aprobetxatzen nuela bizitza, baina denbora ateratzen nuela horretarako ere. Bakoitzak ahal duen moduan ateratzen du denbora: ni, adibidez, irakurle amorratua izan naiz beti, baina ez dut inoiz telebista asko ikusi.
Jendeak galdetzen didanean ea nondik ateratzen dudan denbora, zera esaten diet: ‘Estatistiken arabera, herritar bakoitzak lau ordu eta erdi pasatzen ditu egunero telebista ikusten. Bada, nik ez dut ezer ikusten, beraz, baten batek bederatzi ordu pasatuko ditu’ [barrez]. Gainera, lo gutxi egin dut betidanik. Seme-alabak txikiagoak zirenean, gauez idazten nuen: afaldu eta gero, hiruak edo lauak arte gelditzen nintzen idazten. Etxetik alde egin dutenetik, goizeko bostetatik bederatzietara idazten dut, niretzat ordu onenak dira. Idazteko erraztasuna eta grina izan dut beti: 6 edo 7 urte nituela, astean behin egunkari bat egiten nuen etxean. Idazteko baino gehiago, kontatzeko grina izan dut.
Euskal Herriko indarkeria politikoa ere asko landu duzu. Asko gelditzen da egiteko arlo horretan?
Euskal Memoria Fundazioa sortu genuenean, 2009an, diskurtso ofizialarekin desadostasun sakonak genituen. Alde batetik, arlo kronologikoa: gatazkaren eta biktimen kronologia ez delako 60ko hamarkadan hasten. Orduan ETA sortu zen, baina testuinguru batean sortu zen. Bestetik lurraldetasuna: guk zazpi herrialdeak hartu ditugu aintzat.
Bestalde, bakoitzak bere kontakizuna izango du, baina, zutabe komun batzuk izan beharko genituzke, gaur egun ez ditugunak. Horretarako, Giza Eskubideen Karta izan behar dugu oinarritzat, eta horrek urraketa ugari hartzen ditu aintzat. Irakurketa osoa egin beharko genuke, eta horretarako jaio zen Euskal Memoria. Ordea, gaia oso zabala da, eta ez daude hori lantzen duten adina eragile. Baina etorriko dira, ez daukat zalantzarik. Gerrako memoria historikoarekin, esaterako, herri ekimen ugari sortzen joan dira, eta horri esker, erakundeak orain egiten ari dira duela 40 urte egin behar zutena. Aranzadin, esaten genuen biloben iraultza zela: garaikoak desagertuak zeuden, seme-alabek hitz egiteko beldurra zuten, eta bilobek jakin nahi izan dute euren aitona-amonekin gertatu zena. Bada, euskal gatazkarekin gauza bera gertatuko da, denbora bat beharko da. Guk hazia landatzen dugu, eta atzetik etorriko dira bideari jarraituko diotenak.
Adibidez, esaten da gatazka honen harira 800 eta piko hildako egon direla, baina hori gezurra da. 1.400 egon dira: kontroletan, torturaren eraginez, eta abar. Biktimak badira, denak onartu beharko dira. Ordea, gaur egun, oraindik badaude bigarren eta hirugarren mailako biktimak. Horiek azaleratzeko, esfortzu handia egin behar da.
Iñaki Egaña historialaria, Amaran, ‘Irutxulo Zar, Donosti Berri. Amarako istorio bat’ liburuarekin. (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian)
Donostiako borrokalari handi batekin, Mario Salegirekin, lan handia egin zenuen bere garaian. Nola sortu zen zuen arteko harremana?
Donostian ezagutu nuen, duela urte asko, lagun baten laguna zelako; sagardotegi batean egin genuen topo. Berak istorio izugarriak zituenez kontatzeko, goiz batean bere etxera joan nintzen, eta gauza pilo bat kontatu zizkidan. Hari horretatik tiraka, oso lagunak egin ginen, eta askotan joan nintzen bere etxera.
Halako batean, nire seme-alabekin New Yorkeko bere etxera nindoala, AEBetara sartzerakoan atxilotu eta herrialdetik kanporatu ninduten. Kontua da garai batean Salegik pasatu zizkidala desklasifikatu gabeko dokumentu batzuk, Juan de Dios Unanuek hil aurretik berari pasatakoak. Dirudienez, espioi bikoitza zen, CIArekin eta kubatarrekin egiten zuela lan, eta horregatik hil zuten. Aurretik, ordea, susmatzen zuen zerbait gertatuko zitzaiola, eta dokumentu pila bat eman zizkion Salegiri, eta hark niri. Nire ustez, horregatik atxilotu ninduten orduan. Dokumentu horietako batzuekin egin genuen Expediente Vasco. CIA y FBI en Euskal Herria liburua. Gerora, dokumentu horietako batzuk nire bulegotik desagertu ziren.
Idatzita zituen liburu batzuk ere pasatu zizkidan, eta baten bat argitaratu genuen. Berarekin flipatzen nuen, 80 urtetik gora zituenean ere, epe luzerako planak egiten zituelako. Egunero idazten zuen, eta sekulako liburutegia zuen. Idatzita utzi zuen hiltzerakoan liburu horiek guztiak niri pasatzeko, baina Miriamek [Nurnberg, Salegiren emaztea] Nevadako liburutegira bidali zituen. Pena eman zidan, baina bueno, behintzat han daude gordeta, ez dira galdu.
Oso aktiboa zara, ia urtero ateratzen baituzu libururen bat. Buruan daukazu hurrengoa dagoeneko?
Bai, nahiz eta ezin den asko kontatu oraindik. Esan dezaket kartzelari buruzkoa izango dela. Osatu dugu, gutxi gorabehera, 1966tik gaur egunera arte espetxeetatik pasatutako euskal preso guztien izenen zerrenda.
Bestalde, hamar urte barru bukatu nahi dut nire bizitzako osoko proiektua: Gutaz oroit. Duela 6-7 urte Amsterdamgo museo batean egon nintzen, holokaustoaren ingurukoa. Han liburu bat zegoen, holokaustoan hildako holandar guztien izenak eta herriak jasotzen zituena. Eta, pentsatu nuen hori Euskal Herrian egin genezakeela, zazpi herrialdeek XX. mendean bizi dituzten gerrak aintzat hartuta. Sekulako lana dut, adibidez, Lehenengo Mundu Gerrako Ipar Euskal Herriko hildakoekin: 6.000 inguru dira, baina Pirinioetako departamentuaren barruan daude kontabilizatuta, eta beraz, banan-banan begiratu behar dut zein herritakoa zen bakoitza. Zati hori ia bukatuta daukat, eta osasunak laguntzen badit, hamar urte barru amaituko dut liburua.
