«Alde egitea edo hiltzea, ez zegoen beste aukerarik»
36ko gerran Donostiatik alde egin zuten 3.600 haurretako bat izan zen Pako Azurmendi (Gros, 1931). 5 urte zituela, Durangora joan zen amarekin eta arrebarekin, eta hango bonbardaketak bertatik bertara bizi zituen. Habana itsasontzian ontziratu zen ondoren, Ingalaterrara joateko. Gerora, Donostiara itzuli zen, eta hemen bizi da ordutik. 92 urterekin, ondo gogoratzen ditu gerra garaian bizitakoak, eta asko hausnartu du horren guztiaren inguruan.
Pako Azurmendi, Parte Zaharreko Kai Alde elkartean. (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian) 
Donostian pasatu zenituen zure bizitzako lehenengo urteak. Nola gogoratzen dituzu urte haiek?
Haurtzaroko oroitzapen onak ditut, babestuta zauden garai bat delako. Ez dut gogoratzen beldurra pasatu izana, baina bai gogoratzen dut mugimendu handia zegoela garai hartan kalean. Borroka asko egoten ziren, jende armatua zeramaten furgonetak ibiltzen ziren, eta testuinguru horretan iritsi zen estatu kolpea.
Ni Iparragirre kaleko 2. zenbakian jaio nintzen, trena pasatzen den tokitik eta gaur egungo epaitegietatik gertu. Hain zuzen ere, epaitegiak dauden lekuan eskola publiko bat zegoen ni jaio nintzenean, eta hara joatekoa nintzen, baina urte gutxiren buruan ospitale bihurtu zen eskola hori: General Mola ospitalea.
Nola gogoratzen duzu 36ko gerraren hasiera?
Jazarpen handia zegoela gogoratzen dut. Etxeko atea jotzen zizuten eta jende armatua sartzen zen, eta balkoietatik zelatatzen zuten inork ihes egin ez zezan. Istilu eta borroka asko zeuden.
Historia asko manipulatu dute, baina bazegoen 16 urteko jendea, adin nagusikoak zirela esanda, frontera joaten zirenak, errepublika defendatzera. Eta han ez zegoen dirurik, e? Ez zegoen ia armarik ere. Zure idealengatik joaten zinen hara. Aldiz, beste aldean oso ondo antolatuta zeuden.
Hildako asko eta asko egon ziren. Agian ez zen soilik errudun bat egon, baina argi dago sarraskitzaile batzuk egon zirela… [Gonzalo] Queipo de Llanok, adibidez, 55.000 errepublikano hil zituen. Ni hiltzearen aurka nago, hiltzen duenak arrazoia galtzen duelako, baina heriotza eta erailketa guztiak ondo aztertu beharko genituzke. 16 urteko errepublikanoaren aurrean zegoena ere zergatik zegoen hor? Ondo aztertu beharko genuke gertatutako guztia.
Pako Azurmendi, kaian. (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian)
Gerra hasi bezain laster joan zineten atzerrira?
Gerra hasi eta hiru hilabetera, tropa frankistak hirian sartzen hasi ziren, eta orduan egin genuen alde, amak, arrebak eta hirurok. Nik 5 urte nituen.
Lehenengo, Durangora joan ginen, eta badaukat Durangoko oroitzapen argi bat. Bonbardaketetan, nire amak erdi eginda zegoen etxe batera eraman gintuen, sotoan babestu gintezen; nik uste dut erdi eginda zegoen etxe hartara eraman gintuela bonbardaketak egiten zituztenek pentsatu zezaten han ez zegoela inor. Baso bat pasatu behar genuen etxe horretara iristeko, eta bonbardaketa batek harrapatu gintuen basoa pasatu berritan. Eta nik gogoratzen dut gure gainetik zebilen hegazkineko pilotua ikusten nuela; hau da, oso baxu egiten zuten hegan bonbardatzaileek. Soldaduska egin nuenean, konturatu nintzen altuera horretan hegan eginda, mosketoi bat izanez gero, lurretik pilotuari tiro egin ahal diozula. Orduan, pilotu hori hain ziur zegoen Durangon ez zegoela armarik, baxu hegan eginda egin zuela bonbardaketa. Eta, nik uste dut gu ez gintuela hil ez zuelako nahi izan, soilik ikaratzeko egin zigulako tiro; bestela, altuera horretatik…
Horregatik, beti iruditu zait [Pablo] Picassok oso ondo interpretatu zituela bonbardaketa haiek Guernica-n. Koadroan dagoen tulipa horrek, esaterako, badakizu zer gogorarazten didan? Bonbardaketetan etxeetako sotoetan sartzen ginenean, halako tulipak egoten ziren sotoetan, eta bonbardaketekin, bonbilla haiek dantzan hasten ziren, baita itzali ere. Orduan, jendea izutu egiten zen, oihuka hasten zen, eta batzuk kalera ere ateratzen ziren. Gero ikusten zenuen tiro egin zietela eta lurrean hilda zeudela. Niretzat, tulipa hori soto haietako klaustrofobia eta han lurperatuta hiltzeko beldurra eta ikara da. Gainera, nabarmentzekoa da Picassoren dotorezia, odol tanta bat ere margotu gabe hori guztia islatzeko gai izan zelako.
Durangotik Bilbora joan zineten, ezta?
Han bonbardaketari aurre egiteko armarik ez bazegoen ere, Durango txikituta utzi zuten. Orduan, handik Bilbora joan ginen, eta Habana itsasontzian ontziratu ginen. Garai hartan, nik ez nuen beldurrik pasatu txikia nintzelako, baina gogoratzen dut ama oso kezkatuta zegoela, janari asko falta zelako beti. Gaixotasun asko zeuden, ezin zituzten gaixo guztiak artatu, umeak hiltzen ziren… Ama guztiak oso kezkatuta ikusten zenituen. Gosea kentzeko, agian baratxuri buru bat eta arroz pixka bat ematen zizuten, beraz, pentsa! Orduan ez nintzen konturatzen, baina urteekin konturatu naiz gertatu zitzaigunaz; zergatik egiten zuen horrenbeste negar amak eta zergatik ibiltzen zen hara eta hona zerbaiten bila? Ba, baratxuri bururen baten bila zebilen, behintzat guk zerbait jan ahal izateko!
Habana itsasontzian Ingalaterrara joan zineten.
Bai. Nire arrebaren zaintzapean nindoan itsasontzian; berak 16 bat urte izango zituen. Gauerdian, goseak jota esnatu nintzen, eta sekulako isiltasuna zegoen han; makinak geldirik zeuden eta guzti. Itsasontziaren bodegan gindoazen, eta, esnatu nintzenean, kubiertatik aire garbia zetorrela nabaritu nuen; pentsa nolako airea zegoen bodegan, hori jendez gainezka egonda. Horrela, kubiertara ateratzeko atea ireki nuen, eta «ate hori!» oihukatu zuen batek. Baina, kubiertan zebilen marinel batek esan zuen lasai egoteko, berak artatuko ninduela. Sukaldera eraman ninduen, eta han zuten bizkotxo baten zati bat eman zidan, osorik jan nuen, eta beste zati bat eman zidan; goseak jota nengoen [barrez]! Jan eta gero, bodegara itzuli nintzen, arreba lo zegoen tokira, eta arreba ez zen ezertaz konturatu.
Urteekin, ondorioztatu dut makinak geldirik zeudela Francoren tropek itsasontzia detektatu ez zezaten. Izan ere, ingelesek Habana itsasontzia babestu bazuten ere, Francoren tropek jarraitu egin zuten ontzia, eta argi dago zaratarik egiten ez duen itsasontzi bat gauez itsasoaren erdian detektatzea ez dela batere erraza.
Habana itsasontzia, 36ko gerrako errefuxiatuz beteta, Southamptonera (Erresuma Batua) iritsi zenean. (Argazkia: University of Southampton)
Southamptonen esnatu zinen.
Esnatu ginenean, musika zegoen portuan, jendea banderekin, eta abar. Esaten genuen, «nola maite gaituzten!». Baina ez zen hori, kontua da erregearen koroatzea zela egun horretan, Elizabeth II.aren aitarena.
Behin, pertsona batek esan zidan, «jo, eta zure familiak Ingalaterrara bidali zintuen…». Nola ez ninduen bidaliko? Alde egitea edo hiltzea zen, ez zegoen beste aukerarik.
Zure aita hemen gelditu zen?
Bai. Frontera joan zen, eta Asturiasen hartu zuten preso.
Southamptonera iristean, zer egin zenuten?
Hasieran, kanpaleku batera eraman gintuzten, baina gero etxe batera bidali gintuzten. Hiru ingelesek zaindu gintuzten han, eta esan behar da ez nuela inoiz keinu txarrik ikusi beraien partetik. Seriotasuna beti, baina keinu txarrik ez. Miss Bessy zen zuzendaria, Miss Louis bere bigarrena eta Mister Morgan zen dena konpontzen zuena. Bi urte eta erdiz zaindu gintuzten ni eta nire arreba.
Ama hemen gelditu zen orduan?
Bai. Habana itsasontzian ni eta nire arreba ontziratu ginen, eta ama beste anai txikiago batekin gelditu zen hemen. Southamptoneko etxe hartan hemengo beste hainbat haur ere bazeuden, agian beste 40 bat.
Bi urte eta erdi inguru pasatu zenituzten han, eta gero itzuli zineten.
Itzuli ginen, ingelesak Bigarren Mundu Gerran sartzera zihoazelako eta, beraz, egoera ez zelako batere ona. Gainera, familia faltan botatzen genuen, noski.
Itzulera ez zen batere erraza izan: jende asko espetxean zegoen, jazarpen handia zegoen, miseria handia, eta abar. Ekonomatuak zeuden militarrentzat, baina gainontzekoek sekulako ilarak egin behar zituzten esnea eta bestelako oinarrizko elikagaiak lortzeko. Eta gerra galtzetik zetozenak isilik egon behar ziren, besteak ez baitziren tontakeriekin ibiltzen; pistola poltsikoan eramaten zuten.
Estraperloa eta halakoak ere ikusiko zenituen garai hartan hirian, ezta?
Batzuk egoerarekin aberastu ziren, bai. Burdinezko zubian, adibidez, batzuek paketeak botatzen zituzten itsasontzietatik uretara, ondoren besteren batek jasotzeko eta saltzeko. Ogiarekin, babarrunekin eta olioarekin ere dirua egiten zuten batzuek.
Behar handia zegoen. Etxeetan, koipe guztiak aprobetxatzen ziren, ez zen ezer botatzen. Eta, piperrautsa botatzen zen uretan, behintzat zapore pixka bat izan zezan, gosea pixka bat engainatzeko. Egia da bazeudela janaria ematen zuten bi talde, eta jende asko joaten zen beraiengana: arrantzaleek, alde batetik, arraina eman ohi zuten –agian hozkailurik ez zegoelako eta horrela behintzat arraina galdu ez zedin–; bestetik, kaputxinoek ogia banatzen zuten goizean eta arratsaldean, eta ilara handiak egon ohi ziren.
Pako Azurmendi, Parte Zaharreko Kai Alde elkartean. (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian)
Aita gerratik itzuli zen?
Bai, itzuli ginenean gurasoekin bizi ginen. Aitak garaje bat zeukan bazkide batekin, baina bazkidea gerran hil zuten. Orduan, gerraren ondoren beste pertsona batentzat lan egiten hasi zen.
Gerra hasi aurretik bizi zineten etxe berean bizitzen jarraitu zenuten?
Errekete batzuek etxea okupatu ziguten gerra garaian, baina, ondoren, etxea utzi egin zuten –gurasoen esfortzuren bat tarteko–, eta nire gurasoak sartu ziren berriz. Itzuli ginenean, eskola publikora joaten hasi nintzen.
Gazte hasi zinen lanean?
15 urterekin, bai. Mekanika aprendiz gisa hasi nintzen, eta gauez langile institutuan ikasten nuen. Ondoren, bizitza guztia pasatu nuen mekaniko gisa lan egiten.
Nolakoak izan ziren frankismoaren lehenengo urteak?
Kezka handia zegoen, besteak beste, lanarengatik. Izan ere, kontrol handia zegoen lanaren gainean; gorria bazinen oso markatuta zeunden, eta zaila zenuen lana aurkitzea. Eta, lanaren arlo guztia oso kontrolatuta bazegoen, pentsa udaleko eta beste erakundeetako lanpostuak. Agian, oraindik kontrolatuta egongo dira erakunde batzuetako lanpostuak. Demokrazia bat nahi badugu botereak herriaren esku egon behar du, eta ez dakit non ote dagoen botere hori.
Bestalde, erlijioa oso presente zegoen garai hartan, eta agnostikoa zena ez zegoen batere ondo ikusia; jainko bat zegoen eta kito. Urtean behin komulgatzera joan behar zinen, eta zure izen-abizenekin sinatu behar zenuen joatean. Ez bazinen joaten ez zinen fidatzekoa, ez zinen pertsona on bat.
Zure etxean gerrari buruz hitz egiten zen?
Ez zen gerrari buruz hitz egiten, ez. Nire aita bando errepublikanoan egon zen, eta, beraz, markatuta zegoen. Hala ere, gizon batek lana eman zion, eta aita oso eskertuta egon zen beti.
Iruditzen zaizu haustura bat egon dela inoiz frankismoarekin?
Nik uste dut ezetz. Aldaketak egon ziren, baina ez dakit… Nik uste dut ez dela inoiz behar adina zintzotasunik egon. Inoiz egongo ote da? Niri gustatuko litzaidake denontzako bide komun bat egotea. Anaien arteko borroka bat izan zela diote, baina milioi bat hildako inguru egon ziren. Nora goaz horrekin?
Ingalaterrara itzuli zara inoiz?
Saiatu nintzen, han pasatu nituen urteen oroitzapen ona dudalako. Ordea, iritsi zen momentu bat, non ez nuen neure burua hara itzultzeko behar adina indarrekin ikusten. Hara itzultzeko pausoa emateko adorea faltatu zitzaidan, nolabait. Baina, gustatuko litzaidake itzuli izana, gerora konturatu naizelako uste baino errespetu handiagoa niela lehen aipatu ditudan hiru pertsona horiei.
Frankismo guztian hemen bizi ondoren, nola gogoratzen duzu Franco hil zen eguna?
Zer esango dizut nik… Beldurtuta eduki zaituen munstro bat hiltzen denean, zerbaitez libratzen zara.
Berriki, Gipuzkoako Foru Aldundiak omenaldia egin zizuen gerrako umeei.
Asko gustatu zitzaidan. Ordea, ez nuen ezagunik ikusi; egia da milaka haur joan ginela atzerrira gerra garaian, eta orain oso gutxi gelditzen garela bizirik. Gainera, omenaldian soilik Gipuzkoakoak geunden.
Zer ekarpen egiten diote halako omenaldiek gizarteari?
Ekarpena egiten dute, gertatutako zerbaiti buruz hitz egitera eramaten gaituelako. Zeren, gauza sinple batekin alderatzearren, zuri motor bat matxuratzen bazaizu, hasten bazara pentsatzen zergatik izan duzun matxura hori, agian ondorio batera iristen zara eta konpontzeko modua aurkitzen duzu. Ordea, ez baduzu matxura horretan pentsatzen, ez duzu konponduko eta dagoen moduan utziko duzu. Izan ere, hitz egiten ez dena ez da gertatu, ez da existitzen; hutsune bat da.
Pako Azurmendi, Parte Zaharreko Kai Alde elkartean. (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian)
92 urte dituzu, eta Ingalaterran pasatu zenituen bizpahiru urteak kenduta, Donostian bizi izan zara beti, beraz, hiria nola aldatu den ikusi duzu.
Asko aldatu da, eta oso azkar. Baina, orokorrean onerako aldatu da, argi eta garbi. Gaur egun daukagun osasungintza, adibidez, garai hartan pentsaezina zen.
Turismoaz asko hitz egiten da gaur egun hirian. Lehen ere turista asko etortzen ziren?
Lehen ere bazegoen turismoa, bai. Begira, nire amak zerbait erostera bidaltzen ninduenean, bazekien zenbat balio zuen eta justu ematen zidan. Ordea, udan, egun batetik bestera, betiko diru kopuru berarekin jaisten nintzen erostera, eta ez zitzaidan iristen. Eta, dendariek esaten zizuten aprobetxatu egin behar zutela turistak iritsi zirela, gero irailean alde egiten zutelako. Aldiz, iraila iristen zen, eta prezioak ez ziren jaisten.
Elkarrizketa gaztelaniaz egiten ari gara, baina euskara ikasten ari zara, ezta?
Garai batean banekien euskaraz, eta ingelesez ere bai. Ordea, denborarekin, bi hizkuntzak galdu nituen. Euskara ia desagertu egin zen, jazarpen handia zegoelako euskararen aurka; hitz egiten bazenuen, egurra ematen zizuten.
Orain, Ilazki euskaltegian nabil, Estitxu [Zabala] irakaslearekin, pixkanaka ikasten. Gero eta gehiago ausartzen naiz, erosketak egiten ditudanean, eta abar.
Zein da zure adinera zu bezain ondo iristeko sekretua? Ba omen dago asko gustatzen zaizun postre bat…
Egunen batean hartzen baduzue, hobe aurretik poteatu gabe eta ondo janda hartzea, fuerte samarra baita. Sekretua meloian dago; meloi ondu, pisutsu eta mamitsu bat izan behar da. Meloia ireki behar duzu, hazi guztiak atera, whiskia bota, tapatu eta hozkailuan sartu. Abuztuan jaten baduzu, postre izugarria da, fresko-freskoa. Baina kontuz ibili behar duzu, pasatzen bazara agian iparrorratza beharko duzulako kalera ateratzeko; lotsa eta guzti pasatu dezakezu [barrez].
