«Doluari amaiera emateko erritual bat da 'Erreplika'»
'Erreplika' dokumentala aurkeztuko du Zinemaldian Donostiako Zazpi T'erdi ekoiztetxeak, Pello Gutierrez zuzendariaren (Donostia, 1979) gidaritzapean. Zikuñagako Amaren desagerpena, Gutierrezen aitaren heriotza eta beste hainbat gai uztartzen ditu hutsuneei buruzko lan horrek.
Pello Gutierrez, Zazpi T'erdi ekoiztetxean lanean.Joseba Parron 
Hutsuneei buruzko dokumental bat da ‘Erreplika’. Zerk bultzatu zaitu lan hori egitera?
Gidoiaren lehenengo printzak duela bost urte inguru hasi ziren. Nire inguruan zegoen historia bat deskubritzen hasi nintzen, eta korapilo hori askatzen hasi nintzen; ez pelikula bat egiteko intentzioarekin, baina pixkanaka joan nintzen ikusten lotura zeukatela gauza desberdin askok, eta denak bat zetozela, gutxi gorabehera. Nire aita hil zenean, deskubritu nuen bazeukala Zikuñagako Ama deitzen zen pelikula bat, barruan hutsune bat zuena. Nik ez nuen ezagutzen Zikuñagako Ama Birjinaren historia: nola lapurtu zuten, eta abar. Gainera, horrek, nire aitonaren bitartez, familiarekin lotura dauka, eta ikusi nuen guztiak zentzu bat zuela. Uste dut ez dela nire gauza bat soilik, baizik eta interesgarria izan daitekeela besteentzat ere. Orduan hasi ginen pentsatzen honi buruzko pelikula bat egin genezakeela.
Oso film intimoa da, eta gertu harrapatzen zaituzten gauzak azaltzen dira bertan. Hori zineman islatzea nolako lana izan da?
Uste dut nik ez dakidala beste modu batera lan egiten. Istorio bat sortzen dudanean, beti nire buruarekin lotura eduki behar du, edo nigandik gertu egon behar du; bai egin ditugun dokumentaletan, eta baita fikzioetan ere. Bestela, ez naiz kapaz hortik egia ateratzeko. Zerbaitetan lan egin behar badut, esaten dudana sentitu egin behar dut, eta zintzoa izan neure buruarekin. Horregatik, sortu dezaket fantasiazko zerbait, baina beti lotura bat eduki behar du nirekin. Kasu honetan, gainera, dokumentala izanik, errealitatea erakusten saiatzen gara, ez daukagulako beste modurik lan egiteko. Batzuetan, pluralean hitz egiten dut, nahiz eta zuzendaria ni izan, Zazpi T’erdi kolektibo bat garelako, David Aguilarrekin eta Iñaki Sagastumerekin batera. Lan egiteko modua kolektiboa da beti, eta orain ere horrela izan da.
Zure aitak ere filmak egiten zituen, eta horietako bat kopiatuz ematen diozu hasiera ‘Erreplika’-ri. Nolako eragina izan du zugan zure aitak egindako lanak?
Ikaragarria. Nik uste dut ni zinemara dedikatzen naizela aitak hala egiten zuelako, eta berak egiten zuen moduan. Oso modu xumean, pelikula txikiak egiten ditugu, oso gertukoak eta ez dituztenak ikaragarrizko aurrekontuak behar. Guk oso gertukoa den zinema batean sinesten dugu, eta uste dut hori aitarengandik jaso dudala. Eta lan hau pelikula bat da, baina baita erritual moduko bat ere, pixka bat aitaren heriotzaren doluari amaiera bat emateko. Pelikularen amaieran ikusten da nire etapa pertsonal baten bukaera dela.
Aita hil zenean, polita izan zen, baina oso gogorra aldi berean, aitari omenaldiak egiteko zinema emanaldi asko egin zirelako. Ia asteburuero, aitaren pelikula bat programatzen zuten, eta astero norabait joan behar izaten nuen. Oso polita izan zen, ikusi nuelako jendeak oso gertukoa zuela aita, baina dolua asko luzatu zen, aldi berean. Dagoeneko sei urte pasatu dira bera hil zenetik, baina pelikula hau egiteak dolu horren amaiera ere markatzen du.
‘Erreplika’ astelehenetik aurrera ikusi ahal izango da Donostiako Zinemaldian.Joseba Parron
Heriotza oso presente dago dokumentalean. Aldiz, tabua da gizartean. Zer iritzi duzu horren inguruan?
Hori ere aitari zor diot, pixka bat. Berak oso harreman polita zeukan heriotzarekin; beti beldurrik gabe hitz egiten zuen horri buruz. Hain zuzen ere, Angor izeneko bere pelikulan, aitak bere heriotzari buruz hitz egiten du, hil baino hamabi urte lehenago. Inoiz ez du arazorik eduki, eta oso modu normalizatuan hitz egin du horri buruz. Uste dut hori jaso dudala, eta nik ere heriotza oso natural ikusten dudala. Erreplika argi eta garbi horri buruzkoa da, eta pelikularen amaieran esaten da, batez ere, bizitzan zehar hainbat aldiz hiltzen garela, eta hainbat aldiz etapak ixten ditugula berriak sortzeko. Nire ustez, esaldi hori ez da hainbeste heriotzari buruzkoa, gehiago esan nahi du etapa askotarikoak pasatzen ditugula bizitzan.
Kasualitatez jabetu zinen Zikuñagako Ama Birjinaren historiaz?
Bai, erabat kasualitatez izan zen. Nik ez nuen ezagutzen historia hori, eta honi buruzko informazioa begiratzen hasi nintzenean, deskubritu nuen ermita bat zegoela paper fabrikaren eremuaren barruan, hori bota nahian ari zirela 1979an eta bat-batean desagertu egin zela Ama Birjina hori. Inork ez daki nork lapurtu zuen, eta zurrumurru pila bat daude. Batzuek paper fabrikari egozten diote lapurreta hori, beste batzuek herriko norbait izan zela uste dute, Erik el Belga lapur famatua ere hortik omen zebilen… Baina, bueno, oraindik ez da agertu irudi hori, eta beraz, oso metaforikoa iruditzen zitzaidan hutsune bat geratu zen. Zikuñagako auzoari ere hutsune bat sortu zion desagerpen horrek.
Nolakoa da Zikuñagako auzoa?
Oso berezia. Fabrikaz inguratuta dago, eta Ama Birjinaren irudi horren beharra dutela ere deigarria da. Bai ermitarena, gero bota egin zutelako, eta baita Ama Birjinarena ere. Haien urteroko jaietan —aurreko asteburuan izan ziren—, beti jartzen dute olana handi bat ermita zaharraren eta Ama Birjinaren irudiarekin. Ermita berreraiki dute dagoeneko, eta erreplika bat ere badago, baina orain arte, 40 urtetan zehar, irudi hori festetan gogoratu dute. Uste dut irudi hori auzotarrentzat euren nortasuna indartzeko kohesio sinbolo bat zela. Oso interesgarria iruditzen zitzaidan erakustea irudiak behar ditugula eguneroko bizitzan.
Desagerpenaren errua paper fabrikari egozten diote batzuek. Fabrika zure aitonarena izanik, uste hori desagerrarazteko saiakera bat da dokumentala?
Ez. Egia da historia honi buruz lehen aldiz entzun nuenean eta begiratzen hasi nintzenean, ohartu nintzela nire aitona-amonen etxean Ama Birjina baten irudia zegoela, eta pentsatu nuen: ‘Ez da, bada, hori izango?’. Sekulako pelikula muntatu nuen, baina gero deskubritu nuen ezetz, ez zela hori. Benetan, nik ez dakit nork lapurtu zuen. Eta iruditzen zait paper fabrikarentzat ere ez zela oso estrategia argia izango hori egitea, hain zuzen ere, lapurretak atentzio guztia ermitan eta Ama Birjinan jarri zuelako, eta paper fabrikari interesatzen zitzaiolako dena ahalik eta modu diskretuenean egitea. Hori bai, fabrikari ez diot kentzen ermita botatzearen erantzukizuna, terrenoa handitzeko bota baitzuten.
Hau guztia gertatu zenean, nire aitona jubilatuta zegoen, eta lapurreta gertatu eta bi urtera, hil egin zen. Beraz, etxean ere ez dira gehiegi gogoratzen horri buruz, eta nik, egia esan, sinesten diet. Ondoren etorri ziren zuzendariak oso erlijiosoak ziren baita ere, eta beraz, sakrilegioa iruditzen zait horrelako zerbait egitea fabrikaren mesedetan. Hala ere, misterio bat da, eta agertzen ez bada, ez dugu inoiz jakingo.
«Sakrilegioa iruditzen zait paper fabrikak Ama Birjina lapurtzea fabrikaren mesedetan»
Hernaniko jende askorekin hitz egiteko aukera izan duzu dokumentalean. Nola bizi dute desagerpen hori?
Denetarik dago. Historia hori nahiko ahaztuta zegoen herrian. Adin bat dutenek gogoratzen zuten, baina gazte askok ez zekiten ezer horri buruz Hernanin; Zikuñagako auzoan, agian, zerbait gehiago. Orain, ermitaren berreraikitzearekin eta Ama Birjinaren erreplikarekin, gehiago zabaldu da historia, eta jende askok ezagutu du berriro. Orokorrean, jendea pozik dago. Ermitaren berreraikitzea, adibidez, auzoarentzat oso garrantzitsua da; bai fededunentzat eta baita ez direnentzat ere. Izan ere, fededuna ez denarentzat, herriko topaleku polit bat da. Hala ere, badago jende asko esan diguna ez dela joan ermita berrira, haiek ermita zaharraren oroitzapenarekin geratu nahi dutelako. Egia da fatxada mantendu dutela, baina beste guztia modernoagoa da orain.
Dokumentalean lehen pertsonan hitz egiten duzu. Gertutasuna transmititu nahi zenuen horrela?
Bai. Gidoiaren hasieratik, pentsatu nuen narratzaile bat zegoela eta ni izan behar nintzela. Pelikula honetan, gehien kostatu zaidana hori izan da. Ez zait batere gustatzen kameraren aurrean egotea; normalean, atzean egoten naiz. Off-eko ahotsaren grabazioa nahiko konplikatua izan da, tonua bilatzea ere bai, eta askotan grabatu behar izan dugu. Off-eko ahotsaren idazketan, Ixiar Rozas idazlea aritu da laguntzen, eta grabaketari eta antzezpenari dagokionez, Ainara Gurrutxaga antzerki zuzendariaren laguntza izan dugu. Historia hau oso pertsonala da, beraz, horrela kontatu beharra zegoen.
Dokumentalean honakoa galdetzen duzu: «Irudi baten ausentzia bere presentzia bezain indartsua izan al daiteke?». Zein da zure iritzia?
Pelikulan galdera batzuk planteatzen ditugu, eta guri ez zaigu gehiegi gustatzen erantzunak ematea, baina galdera horrekin, adibidez, Ixiar Rozasek esaten zidan ea zergatik jartzen nuen galdera moduan, erantzuna badakidanean. Erantzuna da baietz. Zikuñagako Amaren historian, gainera, argi dago irudiaren gabeziak sortu duela irudiarekiko miresmen hori, eta kutsu misteriotsua eman diola horrek. Baina ez hori soilik. Pelikulan ere agertzen da, nire amak, aita hil zenean, bere argazki zahar guztiak bota zituela, eta berarentzat pixka bat deserosoak ziren irudiak zaborretara bota zituela berehala, galdetu gabe. Hori ere oso esanguratsua da.
Zure aita absente bezain presente dago dokumentalean, eta oso modu berezian, gainera. Ez da sarritan ikusten zuk egitea erabaki duzuna.
Ni ez naiz batere espirituala, nahiz eta pelikula honek agian beste irudi bat eman dezakeen. Oso prosaikoa naiz horretan, eta heriotzarekiko daukadan harremana oso naturala eta fisikoa da. Beraz, iruditu zitzaidan aitaren hilobia irekitzeak sinbolikoki indar handia edukiko zuela pelikulan, baina pertsonalki, ez dut uste izan denik gauza bat ardura handia eman didana. Hezurrak dira, besterik ez, eta ez daukate hori baino garrantzi gehiagorik. Eszena horrek ere hori kontatzen du, hilobiak ez direla ezer, soilik hezur batzuk direla hor daudenak. Gure hildakoak hilobietan gogoratzen ditugu, baina beraiek ez daude hor, desagertu zirelako eta oroitzeko modua buruan dugulako, oroituz nolakoak ziren bizi zirenean.
«Gure hildakoak hilobietan gogoratzen ditugu, baina beraiek ez daude hor, desagertu zirelako»
Zenbat denbora eman dizue proiektu hau osatzeak?
Gidoia duela bost urte hasi ginen sortzen, baina pelikulan, buru-belarri jarrita, hiru urte eman ditugu. Ni oso mantsoa naiz lan egiteko moduan, eta ez zait gustatzen nire gauzak oso azkar egitea. Denbora uztea eta berriz bueltatzea gustatzen zait, eta argi geneukan pelikula honen grabaketa ez zela ohikoa izango. Normalean, filmatze garaia oso epe laburrean egiten da, eta ondoren, muntaketa hasten da. Ordea, nik argi neukan ez zela horrela izango oraingoan, askoz ere gauza lasaiagoa izan behar zelako. Beraz, grabatzen genuen bitartean, muntatzen ere joan gara, pixkanaka.
Zinemaldian estreinatzea zer da zuretzat?
Oso berri ona izan zen. Zinemaldiari oso berandu aurkeztu genion, muntaketa asko luzatu zelako bukaeran. Guk lehenago aurkeztu nahi genien, baina azkenean, epearen azken egunean aurkeztu genien, nahiz eta aurretik abisatu pelikula hori genuela. Esan zigutenean gustatu zitzaiela, oso pozik jarri ginen. Zinemaldian estreinatzea oso polita da, horrela estreinaldira etorri daitekeelako pelikulan parte hartu duen jende guztia. Bestalde, Zinemaldia gure etxea izan da, eta zinemaz gozatzen ere bertan ikasi dugu. Gaztetan, ilara egiten egoten nintzen Kursaalean sarrerak erosteko, eta orain oso polita da pelikulak hemen estreinatu ahal izatea.
Nolako harrera izatea espero duzu?
Kuriositate handia dut ea jendeak zer pentsatuko duen dokumentalaren inguruan. Esan bezala, oso gauza intimo eta pertsonal batetik sortzen da, baina iruditzen zait jende guztiarentzako interesgarria izan daitekeela. Orain arte, proiekzio txiki batzuk egin ditugu ezagunen eta lagunen artean, baina kuriositatea daukat, bai. Badakit, bestalde, Hernaniko jendeak jakin-mina duela zer egin dugun proiektuaren inguruan, eta paper fabrikako zuzendariek ere badakit beldurra dutela ea zer irudi ematen den horri buruz.
Nola ikusten duzu euskal zinemagintzaren egoera?
Aurten, badago berri bat, nahiko triste jarri nauena. Donostiako Zinemaldian aurkezten diren pelikula guztietatik, hogei dira Euskal Herrian ekoiztutakoak. Horietatik, soilik lau dira euskaraz. Oso zifra baxua iruditzen zait, eta ez dakit arrazoia zein den. Agian, aurtengo uzta pixka bat txarragoa izan da, edo euskal pelikula batzuk erabaki dute Zinemiran ez estreinatzea, edo Zinemaldiak erabaki du ez dutela kalitate nahikoa. Izan daiteke, baita ere, aurten euskarazko pelikula gutxi egin izana, ez dakit. Baina berri gisa, nahiko tristea da, zeren Moriartitarrekin, Handia, Loreak eta horrelako pelikulekin, esaten zen euskal zinemaren loraldi berria gertatzen ari zela, baina pixkanaka ikusten ari gara euskaraz egindako pelikulak agian ez direla hainbeste. Uste dut indartu egin beharko litzatekeela hori, politika indartsu batekin. Denon artean egin behar dugun lana da, baina baita politikariek eta zinemaldiek ere.
‘Erreplika’ Zinemalditik zinema aretoetara eramango duzue?
Hori da asmoa. Ez da erraza horrelako dokumental batekin, izan ere, gaur egun dauden plataformekin, zinemaren mundua asko aldatu da, eta zinemetan dokumental bat kokatzea oso zaila da. Konplikatua da, baina gure helburua 2025ean zinemara joatea da. Hala ere, ez dugu presarik, orain jaialdien zirkuitu bat egin nahi dugulako lehenengo.
Beste proiekturen bat baduzu esku artean?
Bai. Zazpi T’erdi ekoiztetxean, David Aguilarren Eltzegorra dokumentalean ari gara lanean. Eltzegorra euskal musika tresna tradizional bat da, berez, jotzea debekatua dagoena. 1700. urte inguruko sententzia bat dago, eta horren arabera, Idiazabalgo bi biztanle erbesteratu egin zituzten instrumentua jotzeagatik, Tolosako epaiketa baten ondoren. Musika tresnak animaliak beldurtzen ditu, eta euskal musika tresna beldurgarri bati buruzko dokumentala da.
