Emakumeen aurkako errepresio frankista: ahaztutako historiaren haria
Ione Zuloaga Muxika Aranzadi Zientzia Elkarteko ikertzaileak emakumeek frankismoan pairatutako errepresioa ikertzen dihardu, eta horri buruzko hitzaldi mamitsua eskaini du San Telmo museoan, Donostiako hainbat kasu zehatzen nondik norakoak azalduz, izen-abizenekin.
Ione Zuloaga Muxika ikertzaileak hitzaldia eskaini zuen San Telmo museoan, emakumeek pairatutako errepresio frankistari buruz.Beñat Parra 
Irailaren 13ko Donostiako Oroimen Historikoaren Egunaren bueltan —1936ko egun horretan sartu ziren frankistak hirian—, hainbat jarduera antolatu ditu aurten ere Donostiako Udalak, eta horietako bat izan zen pasa den asteko asteazkenean (hilak 10) Ione Zuloaga Muxika Aranzadi Zientzia Elkarteko ikertzaileak (Azkoitia, 1995) emandako hitzaldia. Zuloagak denbora asko darama emakumeek frankismoan pairatutako errepresioa ikertzen eta dokumentatzen, eta horri buruzko hitzaldi mamitsua eskaini zuen San Telmo museoan, Gipuzkoako eta Donostiako hainbat emakumeren istorioak hizpidera ekarriz, izen-abizenekin.
36ko gerra bera ulertzeko, ezinbestekoa da 1930eko hamarkadako testuinguru politiko eta soziala ulertzea, eta hala hasi zuen saioa Zuloagak. Nabarmendu zuen Espainiako Bigarren Errepublikak zenbait eskubide garrantzitsu ekarri zituela emakumeentzat, hala nola, boto eskubidea. Ildo horretatik, sufragistak eta garaiko feminismoa izan zituen hizpide, besteak beste, Benita Asas Manterola irakasle eta feminista donostiarra gogoratuz. 1930eko hamarkadaren hasierako mugimendu feministan parte hartu zuen Asasek, eta erregimen frankistak deserrira zigortu zuen 1940an. Egun, bere izena daraman plaza txiki bat dago Egian.
Era berean, Emakume Abertzale Batza izan zuen hizpide, 1920ko hamarkadan jaiotakoa eta 1931n berpiztua; 36ko gerran eta ostean, frankistek gogor jazarri zuten erakunde hori, beste askorekin egin zuten moduan. Zuloagak azaldu zuenez, 1932ko apirilean ireki zuten Donostiako Emakume Abertzale Batza, egun osoko inaugurazio ekitaldi batekin. Ekitaldi nagusia Urumea frontoi mitikoan egin zuten, eta ikertzaileak nabarmendu zuen hainbat donostiarrek hartu zutela parte, hala nola, Elbira Zipitriak eta Maria Zulaikak.
30eko hamarkadako emakume borrokalariez hitz egitean, noski, ezin aipatu gabe utzi Kasilda Hernaez anarkista ezagun eta erreferentea
30eko hamarkadako emakume borrokalariez hitz egitean, noski, ezin aipatu gabe utzi Kasilda Hernaez anarkista ezagun eta erreferentea. Zizurkilen jaioa, Donostian bizi izan zen urte luzez Hernaez, baita Donostian borrokatu ere, 36ko gerran eta aurretik. Hain zuzen ere, 1934ko iraultzaren testuinguruan kartzelatu zutela kontatu zuen, baita Luis Maria Jimenez de Aberasturiren Casilda, miliciana liburuan Hernaezek berak esandako hitz batzuk gogora ekarri ere, emakumeek orduan bizi zuten diskriminazioari eta anarkosindikalista gisa garatzen zuten borrokari buruzkoak. Hernaez ez da beste borrokalari batzuk bezain ezaguna, edo zehatzago esanda, beste borrokalari gizon batzuk bezain ezaguna, baina figura ezinbestekoa da Donostiako herriak faxismoa garaitu zuen garaia ulertzeko eta garai horretatik ikasteko.
36ko gerran, baita lehen lerroan ere
Argi adierazi zuen Zuloagak hitzaldian: 36ko gerran, emakume askok ere parte hartu zuten. Hain justu, Donostiarekin harremana zuten zenbait kasu mahaigaineratu zituen, hala nola, Maria Garmendia Berasategirena eta Gavina Viana Vianarena. Datu orokor bat ere eman zuen Zuloagak: “Hego Euskal Herrian jaio, bizi edo borrokatu ziren 295 emakume miliziano ditugu dokumentatuta”.
Argi adierazi zuen Zuloagak hitzaldian: 36ko gerran, emakume askok ere parte hartu zuten. Hain justu, Donostiarekin harremana zuten zenbait kasu mahaigaineratu zituen
Garmendia zegamarra zen, baina Loiolako kuarteletako kolpistei aurre egiten hil zen, frontean, Euskal Milizia Antifaxistetako kidea baitzen. Vianari dagokionez, donostiarra zen eta Bartzelonan bizi zen, eta Kataluniako Unio Socialistako eta ondoren PSUCeko militantea izan zen. Horrela, 36ko gerra hasi zenean, PSUCeko Emakumeen Milizietako Gerra Sailaz arduratu zen Viana, erresistentzia antolatuz.
Gerran parte hartu zuten beste hainbat emakume miliziano euskal herritarren izen-abizenak ere ekarri zituen hizpidera: Clara Moran eta Cecilia Garcia, besteak beste. Era berean, Aranzadikoak nabarmendu zuen 36ko gerran zehar emakume askok ere bestelako paper garrantzitsuak jokatu zituztela: industrian eta joskintzan lanean aritu ziren, haur errefuxiatuentzat irakasle izan ziren, soldadu askoren amabitxiak izan ziren, administrari lanetan aritu ziren hainbat erakundetan, eta abar. Datu esanguratsu bat ere eman zuen: “Hego Euskal Herrian, 500 bat emakume hil ziren 36ko gerrako alde bateko edo besteko bonbardaketen ondorioz, horietako hamalau donostiarrak”.
Bestelako errepresio motak
Deitoratu zuen, gerra guztietan gertatu izan den moduan, emakumeek pairatutako beste errepresio mota bat bortxaketak izan zirela 36ko gerran ere, baina hori ikertzea eta dokumentatzea oso zaila dela. Hala ere, Gonzalo Queipo de Llano jeneral frankistaren diskurtso ezaguna gogoratu eta entzungai jarri zuen, zeinetan emakume errepublikanoen bortxaketak ospatzen dituen.
Horrez gain, jakina da frankistek Espainiako Estatu osoan emakume errepublikanoen edo gizonezko errepublikanoen emakumezko senideen aurka erabilitako beste errepresio mota batzuk izan zirela ile mozketak egitea eta errizino olioa edatera behartzea, eta herrietatik horrela paseatzea, umiliatuz. Halako kasuak dokumentatzeko modu ia bakarra ahozko testigantzak dira, eta dokumentazio lan hori egitea, bortxaketekin gertatzen den moduan, oso zaila dela salatu zuen Zuloagak. Hala ere, gutxienez Getariako bi kasu idatziz dokumentatuta aurkitu dituztela nabarmendu zuen, eta Donostiako testigantzak ere badaudela, diotenak Pasealeku Berritik paseatzen zituztela frankistek emakume jazarriak.
Errepresio forma bat gerra kontseiluak izan ziren, eta halakoetan ere kondenatu zituzten emakume batzuk. Horietako bat izan zen Blanca Brisac Vazquez donostiarra, Hamahiru Arrosak taldeko emakumeetako bat
Beste errepresio forma bat gerra kontseiluak izan ziren, eta halakoetan ere kondenatu zituzten emakume batzuk. Horietako bat izan zen Blanca Brisac Vazquez donostiarra, Hamahiru Arrosak izenez ezaguna den taldeko emakume gazteetako bat, frankistek Madrilen 1939an fusilatutakoa, bere beste hamabi kideekin batera. Frankistek fusilatutako beste emakume bat, Zuloagak azaldu zuenez, Faustina Ruiz Garcia izan zen. Galdames itsasontzian atxilotua, Ondarretako espetxera eraman, gerra kontseiluan zigortu eta Bidebietako tiro eremuan fusilatu zuten.
Espetxealdiak izan ziren, noski, errepresio forma zabalduenetako bat, eta Ruizen moduan, emakume asko pasatu ziren kartzeletatik. Pilar Satrustegi izan zen Aranzadiko ikertzaileak aipatu zuenetako bat, lehenik espetxeratua izan zena eta ondoren deserriratua, eta ezin izan zuena inoiz Donostiara itzuli. Zuloagak aipatu zuen beste bat Dolores Beñaran urretxuarra izan zen; zortzi urtez egon zen preso, eta lehenengo urteak San Jose babes etxeko emakumeen kartzelan pasatu zituen.
Beste espetxe askotan egin zuten moduan, presoak lan egitera behartu zituzten frankistek, eta San Josen frankisten enpresa handientzat jostera behartu zituzten emakumeak, Zuloagak kontatu zuenez. Era berean, azaldu zuen emakume asko haurdun edo hau jaioberriekin sartu zirela espetxeetara, eta hortik etorri zirela hainbat haur lapurreta.
Emakume horien guztien eta gehiagoren borrokaren sua ez zen inoiz guztiz itzali. Zuloagaren lana eta hitzaldia ahaztutako haiekiko aitortza ariketa izugarria dira, izen-abizenez josten baitu historian ahaztutako hari indartsu bat
Nekaezinak
Hitzaldiaren amaieran, istorio berezi bat ekarri zuen hizpidera Zuloagak: Paulina Alustiza donostiarrarena. Simon Olaizola Arregi senarrarekin bizi zen Donostian, baina gerraren testuinguruan, frankistek Olaizola atxilotu eta desagerrarazi zuten, baina Alustizak beti, hasiera-hasieratik, pentsatu izan zuen, fusilatu egin zutela. Eta ez zuen etsi, modu nekaezinean borrokatu zen.
Frankismoaren lehenengo urteak ziren, garai ilunak eta oso bortitzak erregimenaren aurka egiten zuen edonorentzat, baina Alustiza ez zen kikildu: senarraren omenezko meza klandestino bat egin zuten Atotxan, eta bertan banatu zituzten senarraren omenezko oroigarriak, Olaizola fusilatua izan zela ziotenak —Zuloagak hitzaldian erakutsi zituen—. Mezaren amaieran, Polizia frankista bertaratu zen eta hamalau pertsona atxilotu zituen. Alustiza ere espetxeratua izan zen bere erresistentzia nekaezinaren harira, eta, espetxetik ateratzean, diskriminazio galanta jasan zuen, ez baitzuen inon lanik aurkitu. Horrela, Argentinara erbesteratu behar izan zen.
“Frankistek errepresio bidez lortu zuten errepublikan sustatzen hasi zen emakume figurari aurre egitea eta La perfecta casada emakume eredua eraikitzea”, deitoratu zuen Zuloagak. Hori hala da, baina emakume horien guztien eta gehiagoren borrokaren sua ez zen inoiz guztiz itzali; eredu eta erreferente dira. Zuloagaren lana eta hitzaldia ahaztutako haiekiko aitortza ariketa izugarria dira, izen-abizenez josten baitu historian ahaztutako hari indartsu bat.
