SOS Donostiako Udal Artxiboa
2021eko irailaren 1ean, udal artxiboaren egoitzara (Egia) lekualdatzeko sei hilabete eskas falta zirenean, suteen alarmak gora egin zuen ustekabean, eta sua itzaltzeko zortzi botila deskargatu ziren bi biltegitara sartzeko harrera gunean. Gasaren kanalizazioko hodia hautsi egin zen presioaren ondorioz, eta klimatizazio hodia jo zuen. Ondorioz, hodia erori egin zen. Une horretan, sei pertsona ari ginen lanean artxiboaren bulegoetan, garbiketako langilea barne, deskargaren gasa erori eta inpaktuak eta hausturak gertatu ziren eremuan zegoena. Ez zen lan istripurik gertatu segundo gutxigatik. Suhiltzaileen unitateak esku hartu zuen.
Gertakari horrek agerian utzi zuen suteak itzaltzeko instalazioak ez zuela behar bezala funtzionatzen, eta, beraz, sistema lehenbailehen berrikusteko eskatu zen, elementu guztiak barne, baita klimatizazio sistema eta haren osagaiak ere. Lehendakaritzako eta Proiektu eta Obretako zuzendaritzen arteko bilera batean, prebentzio neurri batzuk proposatu ziren, besteak beste, deskarga entsegu bat egitea, instalazioaren benetako funtzionamendu baldintzak erreproduzitzeko.
Entsegua 2021eko azaroaren 22an egin zen. Deskarga gela bietako batean egin zen proba, eta huts egin zuen, kalte larriak eraginez. Akatsaren ondorioz, bi biltegitan airea girotzeko eta berritzeko sistema kaltetu da, baita biltegien eremurako sarbide kontrolatua arautzen duen mekanismoa ere.
Entsegua egin eta lau egunera, gasolio usain handia antzeman zen biltegietako korridorean, eta Mandasko Dukearen kaleko sarrerara iritsi zen. Suhiltzaileek esku hartu zuten. Ez dakigu zergatik gertatu den. Asteburuan desagertu zen usaina.
Esan behar da ez zuzendaria eta ez zinegotzia ez zirela artxibora joan, ez irailaren 1ean eta ez azaroaren 22an, artxiboaren instalazioen eta funtsen egoeraz galdetzeko (egungo zinegotzia, bide batez, kargua hartu zuenetik ez da artxibotik pasatu).
Probaren egunetik ez zenez inolako jarduketarik egin eragindako kalteak konpontzeko eta arazo larri hori konpontzeko, eta udal Aatxiboaren eraikina suteen aurkako babesaren arloan aplikatu beharreko araudira egokitu ez zenez, 2022ko otsailaren 14an gertaera horien berri eman nion udaleko Segurtasun eta Osasun Batzordeari. Ordutik, hainbat gremioren esku hartze puntualak egon dira, baina muineko arazoak bere horretan dirau. Ez dugu sua itzaltzeko sistemarik.
Ingurumen baldintzei dagokienez, zenbait hilabete daramagu biltegietan ematen ari den hezetasun erlatibo gorabeheratsuaren berri ematen. 1. gordetegian, dokumentazio historikoa gordetzen den lekuan, paperezko eta pergaminozko euskarrietan eta larruzko eta argizarizko elementuekin, %70eraino iritsi da hezetasuna, eta 5.ean, berriz, %90eraino.
Artxiboaren etorkizunari buruzko informaziorik ez zegoenez, duela bi aste galdetu nion Proiektu eta Obra Zuzendaritzari noiz konpondu behar zen sua itzaltzeko sistema. Honako hau izan da erantzuna: “Kontratistari erreklamazio bidez izapidetzen” ari direla, “obra lizitazio bat” egin beharko dela eta, kalkuluen arabera, balitekeela “bederatzi hilabete inguru behar izatea lanak hasteko”.
Aste honetan bertan, klimatizazio hodiak konpontzeko lanak egingo dira, rokodromoaren gunea eta dantza gunea girotzen dituen klimatizazio makina, biltegi batetik pasatzen dena (artxiboen sancta sanctorum-a, “zorbide” bihurtua).
Errealitatea da, egungo baldintzetan jarraituz gero, beharrezkoa izango dela egungoaren ordezko kokapen bat bilatzea.
Dokumentuen kudeaketari dagokionez, egoera ez da hobea. 2022ko otsailean, Euskadiko Kontratazio Publikoaren plataforman argitaratu zen “Udal Artxiboaren dokumentuak kudeatzeko programaren zerbitzuak emateko kontratuaren” aurretiko informazioaren iragarkia. Gauetik goizera, zuzendaritzak uste zuen ez zela funtsezkoa, eta, gaur egun, e-Artxibotik eratorritako beharrei eta betebeharrei erantzuteko gai den dokumentu kudeatzailerik ez duen hiriburuetako artxibo bakarra gara. Epe luzerako zaintza digitalaz, informazio publikorako Internet bidezko sarbideaz, datu baseen kudeaketaz, digitalizazioaz, gailu mugikorren, ordenagailu partikularren edo publikoen bidez ikusteaz, hizkuntza semantikoaz… ari gara.
Dokumentazio historikoaren kopia digitalen 200 TB ditugu, eta horien erdiak baino gehiagok herritarren eskura egon beharko lukete dagoeneko udalaren webgunean, klik batean eta doan. Ordea, ez da hala, eta udalak ez dio jaramonik egiten dokumentu ondarea —ondare digitala barne— babesteari eta ondare hori eskuratzeari buruzko 2015eko azaroaren 17ko gomendioari, eta ez ditu betetzen artxibo estandarrak.
Artxiboak funtsezko zerbitzuak dira jendarte demokratiko batean. Horien bidez, dokumentuen bilera, kontserbazioa, erabilgarritasuna eta kontsulta ziurtatzen da, informazioa eskuratzeko eskubidea betetzen, eraginkortasun administratiboa lortzen eta ikerketa historiko, zientifiko eta kulturala sustatzen lagunduz.
Era berean, eztabaidaezina da artxiboek egia jakiteko eskubidearen sustapenean duten rola —eskubide indibidual gisa eratzen da eskubide hori, baina baita herriek beren iraganari buruzko egia ezagutzeko duten eskubide gisa ere—. Ondorioz, memoria kolektiboa ahanzturatik babesteko artxiboak eta frogak gordetzeko betebeharra dago. Artxiboak babestea funtsezkoa da egia jakiteko eskubidea gauzatzeko, giza eskubideen urraketen testigantzak baitira.
Artxiboak ere funtsezkoak dira identitatearen bilaketan. Asko eta asko dira artxiboen ateak jotzen dituzten pertsonak, Blade Runner 2049-ko K. erreplikantearen ikerketa gogorarazten duen genealogia ikerketa bat egiteko. Blade Runner 2049-ren erreplikanteak gizakiaren esku hartzerik gabe androide batetik jaio dela dirudienaren inguruko misterioa argitu nahi du. Horretarako, K.-k blackout handiaren aurreko dokumentuak gordetzen dituen artxibo bat bisitatu zuen. Iragan hurbileko artxibo digitalak galdu egin dira. Itzalaldia baino lehenagoko paperezko dokumentuek eta erregistro analogikoek soilik iraun dute bizirik, hala nola, Deckard sarjentuak Rachaeli egindako elkarrizketaren zati batek, maitemintzen diren unea harrapatu zuenak.
Donostiak dokumentu ondare garrantzitsua du: 1.344. urteko dokumentazioa, San Millan eta Villalegreko Markesaren Funtsarena; 1.569. urteko udalaren akta laburpenak; 1.748. urteko ordenantzak, Kontsulatuaren Funtsarenak; Donostiako hiribilduaren eta Altzako herritarren arteko gutun zatituaren bi ale, sagardoen salmentari buruzko konkordia eskriturari buruzkoa, 1.609. urtekoa, eta abar. Dokumentazio historiko horrek arrisku handieneko egoera erakusten du, hainbat materialek —pigmentuak, tintak, proteina euskarriak (pergaminoa), papera eta abar— jasaten duten estresaren eta tentsioaren ondorioz.
Artxiboa hiriaren historiaren lekuko da, eta gure memoriaren eta nortasunaren funtsezko zati. Artxiboan, udal funtzionarioak eta langileen aurkako espedienteak gordetzen dira, 1936ko uztailetik hasi eta amnistiari buruzko uztailaren 30eko 10/1976 Errege Lege Dekretua eta Toki Administrazioko funtzionarioei amnistia aplikatzeko arauak ematen dituen urriaren 1eko 2393/1976 Errege Dekretua aldarrikatu arte. Espediente horiek nahitaezko kontsulta ondarea dira, ez soilik diktadura frankistan gertatutakoa historikoki ikertu nahi dutenentzat, baita prozesu judizialetarako eta egitateak berreraikitzeko ekarpen gisa ere.
Euskadiko Memoria Historikoari eta Demokratikoari buruzko irailaren 28ko 9/2023 Legearen 34.1 artikuluak ezartzen duenez, botere publikoek “beharrezko neurriak hartuko dituzte Euskadiko memoria historikoaren dokumentuak babesteko, integratzeko, deskribatzeko, identifikatzeko eta zabaltzeko, batez ere narriadura handieneko edo degradazio arrisku handieneko kasuetan, eta bereziki babestuko dituzte ostearen, suntsiketaren edo ezkutatzearen aurrean”.
Euskal Autonomia Erkidegoko Dokumentu Kudeaketa Integralari eta Dokumentu Ondareari buruzko ekainaren 23ko 5/2022 Legearen 52. artikuluaren arabera, artxiboen eta dokumentu ondarearen arloko arau hauste oso larriak dira: “uskal Autonomia Erkidegoko dokumentu ondarea osatzen duten dokumentuetan galera, desagerpena, deuseztapena edo kalte konponezinak dakartzaten jarduketak edo ez egiteak”. Eta Zigor Kodeari buruzko azaroaren 23ko 10/1995 Lege Organikoaren 323.1 artikuluak sei hilabetetik hiru urte arteko espetxe zigorra edo hamabi hilabetetik 24 hilabete arteko isuna ezartzen dio, balio historikoa, kulturala edo bestelakorik duten ondasunetan kalteak eragiten baditu. Hori ez betetzeak era guztietako erantzukizunak sor ditzake (diziplinazkoa, baita penala ere, ondareari sor dakizkiokeen kalteetatik eratorritako ondareaz gain).
Udalak udal artxiboarekin duen jokabide arduragabearen aurrean (etorkizuneko transferentziak eta dohaintzak ere arriskuan jartzen ditu, egungo baldintzetan ezin izango baitira gauzatu), haren interesik eza eta eraginik eza ikusita, beharrezkoa da mobilizatzea hiriari dagokion eta guztiona den ondare dokumentala defendatzeko. Gure ardura da hori etorkizuneko belaunaldientzat zaintzea eta babestea.
