Akular baserria, Altzan ezkutuan dagoen landa arrazionalismoa
Iñigo Landa
Azaroaren 23ra arte, San Telmo Museoak José Manuel Juan Sotok egindako “Landa arrazionalismoa” argazki erakusketa aipagarria hartzen du. Bertan, zuri-beltzezko 135 irudi ageri dira, Kolonizazio Institutu Nazionalak (Instituto Nacional de Colonización, INC) 1945 eta 1970 bitartean eraikitako kolonizazio-herrien arkitektura dokumentatzen dutenak. Extremadurako, Andaluziako eta Aragoiko argazki horiek begiratzen ditugunean, zaila da susmoa izatea oso [...]
1. irudia
Iñigo Landa
Azaroaren 23ra arte, San Telmo Museoak José Manuel Juan Sotok egindako “Landa arrazionalismoa” argazki erakusketa aipagarria hartzen du. Bertan, zuri-beltzezko 135 irudi ageri dira, Kolonizazio Institutu Nazionalak (Instituto Nacional de Colonización, INC) 1945 eta 1970 bitartean eraikitako kolonizazio-herrien arkitektura dokumentatzen dutenak. Extremadurako, Andaluziako eta Aragoiko argazki horiek begiratzen ditugunean, zaila da susmoa izatea oso gertu arkitektura horren adibide berezia dugula Altzan, Akular baserrian.
Kolonizazio Institutu Nazionala frankismoaren erakunde bat izan zen, Espainiako nekazal eremua eraldatzeko pentsatuta. 1939an sortua, Gerra Zibila amaitu eta gutxira, bi helburu zituen: hutsik zeuden landa-eremuetara biztanleak erakartzea eta gutxiegi erabilitako lurrak laborantzarako jartzea, etxalde berriak eraikiz eta lurrak jabetzarik gabeko nekazarien eskuetan jarriz.
Ia hiru hamarkadatan, INCk ia 300 herri berri eraiki zituen urtegiak bezalako lan handiei lotuta. Herri horien arkitektura-bilakaera da adituek gehien nabarmentzen dutena. 40ko hamarkadan estilo historizista nagusitu bazen, 50eko hamarkadatik aurrera arkitekto belaunaldi berri batek mugimendu modernoaren eta arrazionalismoaren printzipioak sartu zituen, kolonizazio-arkitektura esperimentazio modernoko laborategi bihurtuz: geometria soila eta proportzioa, funtzionaltasuna gehiegizko apaingarririk gabe, baliabide merkeak, espazioaren banaketa arrazionala.
Nafarroan bost herri eraiki ziren, gainontzeko hiru euskal probintzietan ez dago kolonizazio-herririk. Euskal nekazal ereduak ez du zerikusirik, adibidez, Andaluziako edo Extremadurako latifundioekin. Bertako orografia, nekazaritza mota, abeltzaintzara eta basogintzara bideratutako etxaldeak, eta, batez ere, industrializazio-prozesuak populazioa landa eremuetatik hiritara erakartzen ari zela. Testuinguru honetan, INCren ekimena tamaina txikiagokoa izan zen. Gipuzkoan, zehazki, 355 laguntza tramitatu zituzten batez ere nekazal lanetarako tokiak, simaurtegiak, siloak eta etxebizitzak eraikitzeko, Akular baserriaren kasuan bezala.
2. irudia
60ko hamarkadaren hasieran, Akular osorik berritu zen irizpide arrazionalistekin. Eraberritze integrala izan zen, eraikuntza erabat eraldatu zuena arkitektura modernoaren printzipioen arabera, irudi tradizionalari uko egin gabe, etxe-aurreak baserri zaharrarena gogoratzen du, eta baserriaren abeltzaintza ustiapenera moldatuz. Gaur egun, jarduera nagusia loreak eta landareak haztea da.
3. irudia
Etxebizitza eta ukuiluekin batera, siloak eraiki ziren, hauek ere arkitektura arrazionalista ereduari jarraituz eginak. Lerro garbien egitura bertikalak, biltegiratzeko funtzioari bakarrik erantzuten diotenak, alferrikako elementurik gabe. Landa-munduari aplikatutako estetika industriala, kolonizazio-arkitekturako obretan ezaugarria izan zena.
4. irudia
XX. mendeko ondare arkitektoniko mota hori, batez ere landa-eraikinak direnean, oharkabean pasatzeko arriskua dago. Ez du Donostiako hiri-eraikin arrazionalista handien monumentaltasunik, ezta San Telmoko erakusketak dokumentatzen duen kolonizazio-herrien ikusgarritasunik ere. Baina, hain zuzen ere, bere salbuespenagatik, modernitate arkitektonikoa euskal baserriak ere eraldatzen saiatu zen une historiko baten lekuko bakanetakoa izateagatik, ezaguna eta baloratua izatea merezi du.
***
Irudiak:
- 1. eta 4. irudiak: “XXV años del Instituto Nacional de Colonización. Delegación del Ebro. San Sebastián, Octubre de 1964″. Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación, Instituto Nacional de Colonización. Gipuzkoa hartzen duen albuma Pdf formatuan ikusteko egin klik hemen.
- 2. irudia: Akular baserria, 50eko hamarkada. Iturria: Elizalde familia
- 3. irudia: Akular baserria, 2008. Iturria: Ángel Calvo
Altzan arkitektura arrazionalista urbanoaren adibide batzuk:
- Antxotarrok Historia Mintegia: “Oficinas de Luzuriaga: memoria, estética e infraestructura“, in Altza, Hautsa Kenduz X (2009), AHM, 179-197 orr.
- Gorka Cámara Canellada: Florencio Mocoroa Gastesi. Arquitectura racionalista en Altza, in Altza, Hautsa Kenduz X (2009), AHM, 151-157 orr.
- Iñigo García Odiaga: Florencio Mocoroa Altzan: Jose Elosegi etorbidea, 109. Estibaus, 2009-12-30.
- Iñigo García Odiaga: Florencio Mocoroa Altzan: San Antonio 13,15. Estibaus, 2010-01-15.
