Ontzigintzarako haritz-landatzeak Altzan XVI. mendean (II)
Iñigo Landa, Juan Carlos Echeveste
Basogintzaren sustapena XVI. mendean
Erabaki, agindu eta ordenantzen artean badaude bi historiografiak mugarritzat hartzen dituenak:[1]
Gipuzkoako Batzar Nagusiek 1548. urtean, lehen aldiz basogabetzearen arazoaz jabetuta, hiribildu bakoitzak urtean 500 haritz edo gaztainondo landatzea aginduko du: “hiziessen plantar quinientos pies de robles y castaños en los exidos comunes…”. Donostiak, beste hiribildu batzuekin batera, [...]
(1. irudia)
Iñigo Landa, Juan Carlos Echeveste
Basogintzaren sustapena XVI. mendean
Erabaki, agindu eta ordenantzen artean badaude bi historiografiak mugarritzat hartzen dituenak:[1]
- Gipuzkoako Batzar Nagusiek 1548. urtean, lehen aldiz basogabetzearen arazoaz jabetuta, hiribildu bakoitzak urtean 500 haritz edo gaztainondo landatzea aginduko du: “hiziessen plantar quinientos pies de robles y castaños en los exidos comunes…”. Donostiak, beste hiribildu batzuekin batera, ordea, protestatu zuen, ez baitzeukan haren iritziz haritzak non landatu: “no tenia lugar donde poder plantar los dichos robles i castaños“.
- Lau urte beranduago, 1552an, Erregeak txarei[2] buruzko ordenantza berretsiko du: “todas las villas e alcaldias e lugares y personas particulares… ayan de dexar y dexen en los dichos montes xarales asi guiados para carbon de quarenta en quarenta codos vn roble guiado por roble grande y creçido y no le corten ni talen los tales dueños…”. Udalek ordainduko dituzte landaketak hainbanaketen bitartez, landaketa gastoak eta ardura auzokideen artean banatuz, alegia.
Aipatutako 1548. urteko ordenantzan bertan arautzen zen zuhaitzen mozketak nola egin. Mozketa-mota zura zertarako erabiliko zen begira egiten zen eta, horrela, bi motatako basoak edukiko ditugu: burniolentzako ikatza egiteko baso-motza (”trasmocho“), lepatua, eta ontzigintzan eta etxegintzan erabiltzeko gidatutako eta landugabeko haritzen basoa (”bravo“).[3] Horren inguruan talka egingo dute Estatuaren eta Probintziaren interesek, hau da, ontzigintza eta burnigintzaren arteko interes kontrajarriak, eta, horrela, besteen artean, Donostia, Errenteria, Oiartzun eta Hernani behin eta berriro protestatuko dute baso-motza mugatzeko ahalegin ugarien aurrean.[4]
Landatzeak lurzoru- eta klima-ezaugarri egokienak zituzten lekuetan egin behar ziren, kareharrizko tokiak saihestuz, eta landugabeko basoak, iparraldeko haizeak gogor eragiten ez duen lekuetan kokatuz.[5] Ordenantzak betearazteko, udalek mendi-guardak (”guardamontes“) izendatu ahalko dituzte landaketak non eta nola egiten diren ikuskatzeko eta, udalen gainetik, estatuaren interesen jagolea den korrejidoaren ardura izango da.
Bestalde, basoak ganaduarengandik babestu behar ziren eta, horregatik, basoak moztu ondoren eta ugalketa bermatzeko, basoak hartzen zuen lursaila hesitu egiten zen isasia (”dehesado“) bilakatuz, gure dokumentuetan “jaral” bezala izendatuak, txarak, alegia.
“Superintendente de fábrica de navíos y plantíos“
Basogintza sustatzeko aginduak eta ordenantzak, ordea, ez dira espero zuten bezala beteko, eta ahaleginak areagotuko dira. Horren adierazlea da “Superintendente de fábrica de navíos y plantíos” ofizioaren sorrera, ontzigintzaren eta basogintzaren sustapenaz arduratuko dena.
Kantauri kostaldeko lehen superintendentea Cristobal de Barros y Peralta izan zen (1562-1597)[6], monarkiaren funtsezko pertsonaia eta gerraontzien eraikitzailerik onenetakoa adituen esanetan. Gero, kostaldeko lurralde bakoitzak berea izango zuen. Gipuzkoako lehenengoa Antonio de Urquiola itsas-gizona eta generala izan zen (1598-1600), aurretik Lezoko ontziolaren zuzendari gisa jardun zuena, artikulu honen hasieran ikusi dugun bezala. Haren ondoren, Domingo de Idiaquez (1601-1611), Domingo de Echeverri (1611-1618), Alonso de Idiaquez (1618-1646), eta Luis de Necolalde (1647-1670) etorriko dira.
Gipuzkoako superintendentearen eginkizunak eta betebeharrak hauek ziren:[7]
- Gipuzkoan bizi.
- Urtean bi aldiz, itsas kostaldetik bi legoetara zeuden edo ibai nabigarriak zeuzkaten herriak bisitatzea.
- Herrietako justizia arruntarekin batera aztertu eta erabaki zenbat haritz eta lizar landatu, nola egin eta epeak zehaztuz.
- Landaketak zaindu: ganaduaren kalteak saihestu; ez dezaten enbor nagusia lepatu eta adarrak kimatze-lanak kontu handiz egitea, eta zuhaitz bat mozterakoan berri bat landatzera behartuz.
- Herriek eta auzokideek zenbat zuhaitz eta non landatu behar dituzten agindu eta betearazi, landaketa gastu guztiak kontzejuen kontura geratuz.
(2. irudia)
Etxegintza
Ikusi dugun bezala, basogintzaren ustiaketa areagotzeko zailtasun handiak zeuden. Auzokideek kontzeju-lurretan zeuzkaten eskubideak albo batera geratzen ziren eta, gainera, jarduera ekonomiko tradizionalei kalte handiak egiten zizkieten. Jende askoren bizitza mendiak eskaintzen zituen baliabideen menpean bizi baitzen. Baso-aprobetxamendutik, besteak beste, altzariak, tresnak, sokak, saskitegiak, egurrak, ikatza edo etxebizitzak eraikitzeko materialak ateratzen baitziren.[8]
Aipatutako azken horrek, etxegintzarena, garrantzi berezia izango zuen Altzan. Pasaiako portuko itsasontziak sagardoz hornitzeko produkzioari estuki lotuta eta lurrean inbertitze horrek zeukan errentagarritasuna erakarrita, etxe eta baserri berri asko eraikiko dira. XV. mende amaieran Altzan 25 bat etxe zenbatu baditugu, ehun urte beranduago 61 izango dira, Altzako historian izan den baserri kopuruaren hazkunderik handiena industrializazioaren aurretik, etxe kopurua bikoiztu baino gehiago egingo baita. Hurrengo mendeetan, “Artoaren iraultza”ren kariaz, mendez mende kopurua handitzen joango da, XIX. mendean 167 etxe eta baserri zerrendatu arte.[9]
Etxegintzak eta ontzigintzak antzeko haritz mota behar zuen, batez ere landugabeak, basoan modu naturalean goruntz haziak, baina, besterik ezean, baita oinetik moztutako haritz lepatuak ere, artikulu honen sarreran aipatu dugun Mirasungo aita-alabaren dokumentuan esaten den bezala, “de robles trasmocho y algunos altos“. Donostiako kontzejuak Antonio Urquiola generalari galeoiak eraikitzeko saldu zizkion haritzak, baina pentsa dezakegu Mirasun etxearen jabeek, Tomas Guruceaga eta Maria Lopez de Guruceaga aita-alabek baimenik gabe oinetik moztu zituzten berrogeita sei haritzak, etxeko atarian disumulu gabe pilatuak, ontzigintza ez zen beste jardunetarako ere saltzeko asmoa izango zutela, hala nola eraikuntzarako.
Mirasunen gertatutakoak, bestalde, garrantzi handiko arazo baten aurrean jartzen gaitu: basoen erabileragatik eta mantentzeagatik[10] botere publiko eta pribatuen artean sortuko diren gatazkak, modu nabarmen batez kontzeju-lurren kudeaketan ikusten direnak.
ERREFERENTZIAK:
[1] ARAGÓN RUANO, Álvaro: El bosque guipuzcoano en la Edad Moderna: aprovechamiento, ordenamiento legal y conflictividad. Aranzadi Zientzia Elkartea, 2001. 188-189 orr.. MARTÍNEZ: Bosques…, 321-342 orr..
[2] “Txaradi, txara: Zuhaixka asko hazten den eremua”, Euskaltzaindiaren Hiztegia. Haritza, gaztaindoa eta abarrekoak moztu ondoren, lurrean geratzen den motzondotik kimu eta adar berriak ateratzen dira, denborarekin zuhaitzak egingo direnak. Horregatik, basoa moztu ondoren, lursaila hesitu egiten zen sortuko ziren zuhaitz berriak babesteko.
[3] “se a de Plantar en lo / conzejil de cada lugar en las Partes vaxas y humedas que parezca a la /Justizia del que son al Proposito Para maderas derechas no las desmochen, / antes las guien y encaminen para que vayan derechas y en las que no tuui-/eren esta dispusiçion en los desmochos que hizieren tengan gran atención a de-/xar las guias y Puxas Para maderas tuertas con que se Puedan labrar / y fabricar naos…”. Archivo General de Simancas G.A, Leg.347-25.: “Tanto de una Prouision que su magestad dio para el corregidor (…) sobre el plantar de robles y conservaçion dellos y de los montes…”. Madril, 1564-12-07. Arg.: MARTÍNEZ, Fomento…, 761. or..
[4] ARAGÓN RUANO, Álvaro: “Labores forestales en Gipuzkoa durante los siglos XVI-XVIII”, in Zainak 17, 1988, 119. or..
[5] ARAGÓN: “Labores…”, 113. or..
[6] MARTÍNEZ, Fomento…, 756-759 orr.: “Ynstruizion que se dio a Christobal de Barros sobre lo de los navios” eta “Provisión sobre plantíos dirigida a las autoridades locales”, erregeak egun berean emanak (1563-05-06).
[7] GÓMEZ-RIVERO, Ricardo: “La superintendencia de construcción naval y fomento forestal en Guipúzcoa (1598-1611)“, in: Anuario de historia del derecho español, Nº 56, 1986, 591-636 orr.. Dokumentu bilduma interesgarria eskaintzen du: “Real Cédula por la que se nombra al coronel Domingo de Idiáquez como superintendente de fábrica de navíos, de arqueamientos y de conservación de plantíos de los montes de la Provincia de Guipúzcoa” (626-630 orr.). Bertan izendapena eta lanaren eginkizunak zehazten dira, Barros eta Urquiolaren berdinak, eta itsasontzien baldintzak zehazten ditu.
“Minuta de razones expuestas por la provincia de Guipúzcoa para que no se ejecutase en ella una real provisión sobre plantíos de robles, conservación y aumento de montes.” (1564). Arg.: AYERBE IRIBAR, Rosa: Orígen y desarrollo del derecho y de la administración forestal en España y en Guipúzcoa. El Servicio forestal de la Diputación de Guipúzcoa. I. Documentos. 2005. 7. dok.
[8] “Minuta de razones expuestas por la provincia de Guipúzcoa para que no se ejecutase en ella una real provisión sobre plantíos de robles, conservación y aumento de montes.” (1564). Arg.: AYERBE IRIBAR, Rosa: Orígen y desarrollo del derecho y de la administración forestal en España y en Guipúzcoa. El Servicio forestal de la Diputación de Guipúzcoa. I. Documentos. 2005. 7. dok.
[9] LANDA IJURKO, Iñigo: “Altzako etxeak eta baserriak dokumentuetan“, in: Altza, Hautsa Kenduz XII (2013), 21-67 orr..
[10] “Memorial de Cristóbal de Barros“, Sevilla, 1594-10-11. Arg.: MARTÍNEZ: Fomento…, 778-783 orr..
Irudiak:
1. irudia: Txipres baserria eta Kutarro mendia, Alamoitik.
2. irudia: Mercader etxearen planoa. Hitzarmen eskritura Leon de Zurco, Pasaiako portuko gobernadorea eta Santiagoko zalduna, eta San Juan de Aldaco y Sistiaga oiartzuar arotzaren artekoa non Aldacok Mercader etxeko arotz lanak egin beharko dituen. (Pasai Donibane, 1650-02-13). Oñatiko Protokoloen Artxibo Historikoan dago. Erreferentzi kodea: AHPG-GPAH 2/1001,A:33r-37r. Altzako Tokiko Bilduma, L16865.
***
Ontzigintzarako haritz-landatzeak Altzan XVI. mendean
(Aurkibidea)
Ontzigintzarako haritz-landatzeak Altzan XVI. mendean (I)
Ontzigintzarako haritz-landatzeak Altzan XVI. mendean (II)
- Basogintzaren sustapena XVI. mendean
- “Superintendente de fábrica de navíos y plantíos“
- Etxegintza
Ontzigintzarako haritz-landatzeak Altzan XVI. mendean (III)
- Jabetza publikoko lurren kudeaketa: “Que en Alça auia mucha tierra concegil”
Ontzigintzarako haritz-landatzeak Altzan XVI. mendean (IV)
- Lur-neurtzaileak eta kontzeju-lurren mugarritzea: “çien mojones grandes e vistosos“
- Mendi-guardak
- Laburbilduz
