Ontzigintzarako haritz-landatzeak Altzan XVI. mendean (III)
Iñigo Landa, Juan Carlos Echeveste
Jabetza publikoko lurren kudeaketa: “Que en Alça auia mucha tierra concegil”[1]
Landatzeak sustatzeko aginduak ezartzeko zeuden oposizioa eta zailtasun handiak ikusita, botere publikoen ahaleginak kontzeju-jabetzako mendien kudeaketan kontzentratuko dira. Donostiako udal akten bitartez hurbildu ahal izango gara kudeaketa hori Altzan nola hezurmamitu zen ezagutzera.[2]
1575eko ekainaren 8ko aktan jasotako agindua bideratzeko lur egokien [...]
Iñigo Landa, Juan Carlos Echeveste
Jabetza publikoko lurren kudeaketa: “Que en Alça auia mucha tierra concegil”[1]
Landatzeak sustatzeko aginduak ezartzeko zeuden oposizioa eta zailtasun handiak ikusita, botere publikoen ahaleginak kontzeju-jabetzako mendien kudeaketan kontzentratuko dira. Donostiako udal akten bitartez hurbildu ahal izango gara kudeaketa hori Altzan nola hezurmamitu zen ezagutzera.[2]
1575eko ekainaren 8ko aktan jasotako agindua bideratzeko lur egokien bilatzeari ekin zioten, korrejidoreak eta kontzejuko kideek bisitak eginez. Besteen artean, San Marko mendiaren magalean kokatuta dagoen hau ikustatu zuten:
“Yten se bissitó otro término el qual está debajo la cruz de la Sierra de la hermita de la Magdalena hacia la casa de Chipres y entre la dicha casa de Chipres y la casa de Alamulia y la casa de Alanochipi y la borda de la casa de Arzac nombrada Atañoa que es mucho término y muy competente para el dicho plantío“.
Bisitak egitea sustatzearekin batera, aipatutako aktan jarraibide zehatz hauek ematen dira:
- Hamar mila haritz landatzea: “mando a la dicha villa [Donostia] y su regimiento que este pressentte año comencando dende el mes de otubre asta en fin del año planten diez mil pies de robles que estén saconados y que cada año sin faltar ninguno para el dicho tiempo planten otros diez mil pies de robles en las partes y lugares que arriba están dichas”.
- Partikularrek ere haritzak landa ditzatela.
- Mendi-guardak izendatzea: “Que pusiesen guardas para guardar los plantíos“.
- Hazitegiak jartzeko lursailak bilatzea.
- Udalari zegokion egindako landaketen erregistroa liburu batean jasotzea: “Que se hiciese libro para poner la racon de los dichos plantios y estubiese en el armario de la sal[a] del ajuntamiento“.
- Aginduak argitara ematea: “que hiciesen tabla en que se pusiese la real prouision de los dichos plantios y se colgase en la sala del ayuntamiento”.
Orohar, kontzejuak lur jabe handiak ziren, baita Donostiakoa ere. Soilik Altzako lurretan, XVI. mendean, dokumentazioak ondoko lur eremuetan hala zela baieztatzen du: Ulian, San Marko-Molinao mendialdean, Ametzagaina inguruetan, Altzagaina eta Herrera arteko mendi hegaletan (Larreandi), eta Altzagaina-Molinao (Aberneta) magaletan.[3]
Aktetan leku horiek eta beste lursail batzuk zehazten dira, batez ere haritzak landatzeko, baina baita beste zuhaitz mota batzuk ere, hala nola gaztainondoak eta lizarrak, izan ere basogintza ontzigintzatik haratago beste jarduerekin ere lotuta baitago, hala nola eraikuntza eta su-egur hornikuntza. Hauexe dira leku horiek:
- Gorago aipatu dugun San Marko mendiaren magalera egindako bisitan deskribatzen dena (1575-06-08), Txipres, Alamoi, Alano eta Ataño baserrien artean dagoen eremua, Astigarraga eta Errenteriako muga ondoan.
- Inguru horren ondoan, Alamoi baserriaren inguran, Juanes de Arozenari bertan landatu zituen 1.665 haritzengatik erreal bana ordaindu zion Donostiako kontzejuak (1621-07-17).[4]
- Gaztainondoen landatzea Bonatzategin, Ametzagaina mendiaren alboan (1571-10-01). Kasu honetan, gaztainondoen zura Santa Katalina zubiaren zutoinak aldatzeko erabiliko da.[5] Urte batzuk beranduago (1592-03-05), ehun eta berrogei gaztainondo baino gehiago zeudela egiaztatuko dute, fruituak emateko txertatutakoak, eta bere momentuan olak edota zubien zutoinak egiteko egokiak izan zitezkeenak.[6]
- Aberneta errotaren inguruan, Molinaon, gaur egun Larres izenarekin ezagutzen dugun eremuan, 1.500 haritz (1588-12-21).[7]
- Intxaurrondon ere, su-egurraren hornikuntzarako txara bat erregistratzen da, Algarbe eta Zarategiko sagastiaren ondoan (1589-05-26).[8]
Arrunta zen landatzeak Udalak bere ekimenez egiteaz gain partikularrei ere baimena ematea kontzeju-lurretan zuhaitzak landatzeko:
- Pasaiako Juanes de Villaviciosa-ri eta bere ama Maria de Miranda-ri baimena eman zien Altzan zeukaten baserri ondoko kontzeju-lurretan 50 gaztainondo landatzeko, gaztainondoen fruituak biltzea bizilagunentzat librea izateko baldintzarekin (1571-08-26).[9]
- Bonatzategiko kontzeju-lurretan Miguel de Arreche zubigileak gaztainondoak landatu eta txertatu zituen kontzejuaren baimenarekin Santa Katalina zubiko zutoinak beharrezkoa zenean ordezkatzeko (1571-10-01).[10]
- Mendiola aldean, bestalde, Marianton de Trencher andereak baimena eskatu zuen zuhaitzak landatzeko bere sagastia haizetik babesteko, trukean zuhaitzak kontzejuaren jabetzean geratuz (1572-10-18).[11]
Donostiako kontzejuak, ordea, gorago esan dugun bezala, kostaldeko beste herri batzuekin batera, herri lurren eskasia zegoela argudiatzen zuen Gipuzkoako Batzar Nagusiek haritz landatzeak egitera behartzen zuen ordenantzaren aurka protestatzeko.
Hainbat arrazoi zeuden lur-eskasia alegatzeko. Lehenik eta behin, kontzeju-lur guztiek ez zituzten betetzen haritz-landatzeak arrakastatsuak izateko behar ziren lurzoru- eta klima-ezaugarri egokienak,[12] Uliako itsasaldeko hegala zabalean zeuden kontzeju-lurretan gertatzen zen bezala.
Baina geografiarekin zerikusia duten arrazoiez gain, kontzeju-lurren murrizketa etengabeko pribatizazio-prozesuaren ondorioa ere bada. Denboraren poderioz, Udalaren ezohiko gastuei aurre egiteko, -gerren edota suteen kalteei aurre egiteko, adibidez- herri lurren zati batzuk enkantean saldu zituzten, kasu gehienetan jabe partikularrei,[13] baina baita Altzako unibertsitatea bezalako kolektiboei ere, 1523. eta 1561. urteetako bi auzietan ikus daitekeen bezala. Lehenengo auzia Txipres eta Altzako unibertsitateko bizilagunen artean Alamurua (Alamoi) eremuan egindako zuhaitz mozketa batek eraginda[14] sortuko da; eta bigarren auzia aurrerago Kastillun baserria eraikiko den Castellon-go sagastietan kokatuko da, Juanes Arzacen jabetzako harizti mugakide batek eragindako kalteen ondoriozkoa izango da. Harizti hori jatorriz “fueron tierras del conçejo de la villa de San Sebastian” lursail batean landatua zegoen.[15]
Horrez gain, usurpazioak eta legez kanpoko apropiazioak ugariak ziren, batez ere etxe jabeek eta hiriko handikiek gauzatzen zituztenak:
- Molinao aldean, Maubernet (Aberneta) errotaren inguruan:
- Anton de Estor, bere errotaren ondoan zegoen kontzejuaren lursail zati bat berarentzako hartu eta landu zuen, baimenik gabe (1571-09-03).[16]
- Zortzi urte eta gero, Berra etxeko Domingo de Berra eta Juan Perez de Arrieta mendi-guarda altzatarrak udal gobernuaren aurrean azaldu ziren Juanes de Billabiciosa pasaitarra salatuz, Anton de Estor-en erroten ondoan zegoen kontzeju-lurretan zati bat okupatu eta hesitu zuelako (1579-05-29).[17]
- Ametzagaina aldean, “partido de Vonazategui”-n, izen bereko etxearen inguruan:
- Miguel de Arreche Bonatzategi baserriko jabeak inguruko kontzeju-lurrak okupatuta zituen, 260 gaztainondo baino gehiago, sagastia, hazitegiak, garia eta artatxikia landatuta (1571-10-27).[18] Hamar urte geroago, Bonatzategi baserriko jabeak kontzeju-lur zati bat hartu zuela aitortzen du: “Confiesa el dueño de la caseria de Bonaçateguy que tiene un pedaço de tierra consegil”. (1602-05-20).[19]
- Udal erregidoreek inguru horretan egindako beste bisita batean Altzako auzokide batzuk kontzeju-lurrak beraientzako hartuak zeuzkatela egiaztatzen dute “en ella se açe mençion y ois de que tanta tierra thenia de la dicha concejil algunos vecinos de Alça en el partido de Vonazategui” (1572-03-24).[20]
- Mirakruz aldean, Pasaiako portuko bide ondoan lur zati publikoak okupatzen zituzten, edo bereak balira bezala erabiltzen zituzten, hala nola Miguel de Santiago:
“fuymos a la vissita general del puerto del Pasaje y en el camino consta y pareçe que Miguel de Santiago en su mancanal que tiene en el dicho camino del dicho Passaje junto a las heredades de Laguras fuera de sus setos tomando e ocupando del pasto comun y exidos publicos fuera de sus limites e mojones a echo y aze paredes ansi para fabricacion de vna cassa como para paredes en que cerca los dichos sus mancanales apretando y enangostando el camino publico concejil de esta dicha Villa que va para el dicho lugar del Passaje” (1572-03-07).[21] Baita Algarbe etxeko jabeek ere, zeinek 1572. eta 1611. urteetan kontzejuarena zen eremuan haritzak lepatu eta moztu zituzten.[22]
Usurpazio zerrenda luzeago egin zitekeen, batzuk munta handikoak, eta beste batzuk berriz tamaina txikikoak edota zehaztugabeak.[23] Arazoari aurre egiteko kontzejuak bi kargudun berezi zituen horretarako, lur-neurtzaileak eta mendi-guardak, urte hasieran eta urte baterako izendatzen zituenak. Adibidez, 1621. urtean, basogintzarekin erlazionatutako izendapenen artean altzatarren izenak aurkituko ditugu:[24]
“Por agrimensores medidores y tasadores a Pedro de Larrachao y Domingo de Yrazaual.”
“Los guardamontes de la Hurumea Domingo de Echeuerria y Martin de Chipres.”
“Los guardamontes de Alza Domingo de Aduriz y Guillen de Casares.”
ERREFERENTZIAK:
[1] DUA, H-00299-L, 56. or., 1572-12-27.
[2] Donostiako Udalaren akten laburpena. Donostiako Udal Artxiboa (DUA), H-00299-L (1569-1599), H-00300-L (1600-1619), H-00301-L (1621, 1651, 1738, 1739). Artikulu honetan aztertzen ari garen gaiari begira, lehen dokumentua interesatzen zaigu batez ere, Felipe IIa (1556-1598) erregetzarekin bat datorrena. Dokumentu horien laburpenak ikusteko: MURUGARREN ZAMORA, Luis: “Cuaderno de extractos de los acuerdos del Ayuntamiento de San Sebastián. Registro de actas I. (1570-1599)”, in Boletín de Estudios Históricos sobre San Sebastián, 30 (1996), 291-504 orr.. Idem: “Cuaderno de extractos de los acuerdos del Ayuntamiento de San Sebastián. Registro de actas II. (1600-1619)”, in Boletín de Estudios Históricos sobre San Sebastián, 32 (1998), 1-107 orr.. Idem: “Cuaderno de extractos de los acuerdos del Ayuntamiento de San Sebastián. Registro de actas III. (1621, 1651, 1738, 1739)”, in Boletín de Estudios Históricos sobre San Sebastián, 33 (1999), 39-127 orr..
[3] Ikus LANDA, Iñigo: “Engomeztarren jabetzak La Herreran (1467-1574)”, in: Altza, Hautsa Kenduz V (1999), 157. or.; LANDA, Iñigo; LAZCANO, Patxi: “Larreandiak kontzeju-lurrak, eta Larreandi eta Larditxiki baserriak“, in: www.estibaus.info (2021-04-23); LANDA, Iñigo; ECHEVESTE Juan Carlos: “Ihitokitik marea-errotara: Maubernet (XVI. mendea)“, in: www.estibaus.info (2023-07-12).
[4] “Que el rexidor Miguel de Ercilla vea y cuente los 1665 robles que Juanes de Arozena tiene plantados en el partido de Alza junto a la Casa de Amulia o Alamuria, le mandaron pagar a real cada vno descontando los que tiene ya somado”. DUA, H-00301-L, 29. or..
[5] “Ottrosy assi e ynformado que esta Villa tiene çiertas tierras en termino de linderos de Bonacategui e caseria de Miguel de Arreche pontero que fue predescesor del presente pontero que es agora e de la casseria de Hua que es de Don Lorenço de Montaot en la qual dicha tierra paresçe hauer plantado el dicho Miguel de Arreche ciertos castaños con lizencia de la dicha Villa e los torno a yngerir como propios suyos atentto que hauian de estar y creser saluajinas para que andando el tiempo siruiesen para pies de la dicha puentte de que requiere a vuestras mercedes lo miren y den el remedio que conuenga en prouecho de la villa.” DUA, H-00299-L, 37. or..
[6] “que Miguel Cardel sindido desta Villa fue por mandado de los señores de su gouierno a ver y azer limpiar al termino de Bonacategui y hauiendole visto yco relacion a los dichos sñores y dio quenta que hauia en el mas de ciento y cinquenta pies de castaños enjeridos y buenos para fructto y que pa[ra] su tiempo se podia hazer de ello mucha tabla e muy buena y que hauia por enjerir asta vnos sessenta y seis crecidos y muy buenos los quales pudieran seruir andando el tiempo para pies de puentes e otras cosas“. DUA, H-00300-L, 472. or..
[7] “Puestos en tierras concegiles para plantios de robles (…) e allaron que en el termino de Alça jurisdicion de esta villa pegante los molinos de Anton de Estor auia un puesto muy bueno donde se podrian plantar asta mil e quinientos robles”. DUA, H-00300-L, 396. or..
[8] “por mandado de esta villa fuesse ha uer un pedaco de jaral que esta dicha villa tenia pegante al mancanal de Algarbe y Sarategui e trujiesse razon de lo que podia baler el corte del dicho jaral e quantas aladas podia hauer en el y que en ello se opuco un dia el qual dio por su descargo que en el dicho jaral podia hauer cinquenta aladas de leña”. DUA, H-00300-L, 405-406 orr..
[9] “Tierra concegil que dio la Villa a Juanes de Villabiciosa y a Maria de Miranda del Passaje” (1571-08-26): “pidio licencia para plantar para sombrio del ganado de la caseria que tiene en Alça jurisdicion de esta Villa algunos castaños en canttidad de ciem (sic) pies caue la dicha casseria en tierra concejil con mas tierra para vna huerta de asta seis pies de mancano en la misma tierra concejil con el cargo de censso y reconocimiento que sus mercedes mandasen. Los dichos Señores le dieron lizencia para plantar asta cinquenta castaños con que el fruto de ellos fuese y sea libre concejil para todos los [o]yentes y binientes vecinos e naturales de la dicha Villa”, 34-35 orr..
[10] “paresçe hauer plantado el dicho Miguel de Arreche ciertos castaños con lizencia de la dicha Villa e los torno a yngerir como propios suyos atentto que hauian de estar y creser saluajinas para que andando el tiempo siruiesen para pies de la dicha puentte”. DUA, H-00299-L, 37. or.
[11] DUA, H-00299-L, 51. or..
[12] ARAGÓN: “Labores…”, 113. or..
[13] Ikus LANDA, ECHEVESTE: Ihitokitik…
[14] “que la tierra e terminado llamado Alamurua e su llana e arroyo e arboledas ellos avian plantado e hedificado que hera suyo propio termino comun e prado e pasto de ganado pertenesçia a la dicha universidad e vecinos della e como suya abian tenido de tiempo inmemorial a esta parte usando e gozando para sy cortando leña arvoles como en termino publico e conçegil e como en pasto publico paçiendo con sus pastos e ganados las yervas e bebiendo las aguas sabiendolo e non contradesiendo el dicho Juanes de Chipres e sus antepasados”. 1523-05-20. Juanes de Txipres, Donostiako bizilaguna, Miguel Sanchez de Fayete, Domingo de Aduriz, Juan Pérez de Arriaga eta Juan de Mercader, Altzako auzokide eta bizilagunen aurka, azken hauek akusatutako errudunak. Valladolideko Kantzilaritzaren Artxibo Erreala, Sec. Registro Reales Ejecutorias, C 361/31.
[15] “Iten si saben que todas las tierras que estan alrededor del dicho mançanal e termino de Castellon donde el dicho Joanes de Arzac tiene plantados los dicho robres es tierra y termino conçegil del conçejo e universidad de Alça y como en tierra e termino conçegil pasa el dicho camino y lo saben los testigos porque la dicha universidad compro la dicha tierra del conçejo de la villa de San Sebastian para el dicho paso y camino y ello es asi publico y notorio“. 1561, Donostia. Joanes de Arnaobidao eta Joanes de Arzac-en arteko auzia, Castellon izeneko sagastiaren inguruan. Gipuzkoako Agiritegi Orokorra, CO MCI 179.
[16] ”an visto ocularmente hauer tomado y labrado vn pedaco de tierra concejil que esta junto a su molino que es enfrente de la dicha Basanoaga y Anton de Estor vecino de esta Villa sin que para ello aya pedido lizencia de que es gran desacato e atrevimiento“. DUA, H-00299-L, 35. or..
[17] “En regimiento de 29 de maio se dize que parecio ante los señores del gouierno Juan Perez de Arrieta guardamonte e Domingo de Berra vezinos de Alca cuya es la cassa de Berra de yuso y dieron noticia de que en lo publico concegil de la dicha villa en la tierra de Alca en la parte que cae a los molinos de Anton de Estor Juanes de Billabiciosa vecino del Passaje de la parte de hacia Fuenterrabia auia ocupado e cerrado de valladar nueuo un pedasco de tierra de lo qual daua noticia.” DUA, H-00299-L, 206-207 orr..
[18] “Este dia el señor regidor Jofre de Yarça dijo que conforme a lo que se le encargo que a hazer la vissitta de lo que tenia ocupado Miguel de Arreche [Bonatzategiko jabea] de lo concegil e plantado de castaños e yngerido aquellos y que allo thener ocupado el dicho Miguel de Arreche tierra de ochenta mançanos cerrado con ceto apegado a su mancanal en la cual tierra tiene sembrado trigo en mijo e biberos de mançanos e castaños y en la demas tierra concegil tiene plantados asta dos cienttos y sessenta castaños por yngerir malos y buenos y asta cinquenta ynxeridos.” DUA, H-00299-L, 41. or..
[19] DUA, H-00300-L, 11-12 orr..
[20] DUA, H-00299-L, 45-46 orr..
[21] DUA, H-00299-L, 44-45 orr..
[22] “allaron, que los de la cassa de Algarbe comencaron a desmochar los robles que en ylera estan plantados entre el balladar de la dicha cassa y la calcada deciendo que son pertenescienttes a la dicha cassa ycieron cesar en el dicho dia el dicho corte y desmochamiento y asi ceso y agora mandaron benir antes sus mercedes a Ana de Arcae [sic, Arzac] señora de la dicha cassa de Algarbe” (1572-12-24). DUA, H-00299-L, 55. or.. Noticia dada por el allcalde Martin Sanches que Martin de Aldabe corto y talo de sus autoridad los robles consegiles que estauan cerca la caseria de Algarbe sobre el camino del Pasage” (1611-12-09). DUA, H-00300-L, 98. or..
[23] “y el ottro entre las cassas de Laparada y de la cassa de Algarbe los quales dichos jarales estauan en parte e tan ocultos y escondidos que solos se seruen de ellos los dueños de las dichas dos cassas” (1572-03-24) 46. or.. “con Guillen de Cassares vecino de Alça sobre tierra concejil ocupada por el suso dicho” DUA, H-00299-L, 164. or., 1577-02-18.
[24] DUA, H-00301-L, 6. or., 1621-01-01.
***
Ontzigintzarako haritz-landatzeak Altzan XVI. mendean
(Aurkibidea)
Ontzigintzarako haritz-landatzeak Altzan XVI. mendean (I)
Ontzigintzarako haritz-landatzeak Altzan XVI. mendean (II)
Ontzigintzarako haritz-landatzeak Altzan XVI. mendean (III)
- Jabetza publikoko lurren kudeaketa: “Que en Alça auia mucha tierra concegil”
Ontzigintzarako haritz-landatzeak Altzan XVI. mendean (IV)
- Lur-neurtzaileak eta kontzeju-lurren mugarritzea: “çien mojones grandes e vistosos“
- Mendi-guardak
- Laburbilduz
