"Nire aita erabat independentista zen, beste ezeren gainetik"
Historiako militante eta borrokalari abertzale ezagunenetako bat izan zen Joseba Elosegi donostiarra (1915-1990). 36ko gerran frontean izan zen EAJko gudari gisa, eta espetxean eta erbestean eman zituen hainbat urte. Ez zion inoiz utzi Euskal Herriaren alde borrokatzeari, eta ekintza politiko entzutetsu batzuk egin zituen: 1946an, ikurrin bat zintzilikatu zuen Artzain Onaren katedralean; 1970ean, bere buruari su eman zion, eta Francoren aurrera jauzi egin zuen Atano III.a pilotalekuan; eta 1984an, EAJko senatari zenean, Madrilgo Armadaren Museoan zegoen Intxarkundia batailoiaren ikurrina berreskuratu zuen. Ezaguna da Elosegiren ibilbide politikoa, baina ez da horren ezaguna bere alderdi pertsonala. Ales Elosegi (Donostia, 1951) Joseba Elosegiren semea da, eta bere aitaren historia errepasatu du hedabide honekin, baita zenbait bitxikeria kontatu ere.
Joseba Elosegi bere lau seme-alabetako hirurekin, 1950eko hamarkadan, Tangerren (Maroko) bizi zirenean. Eskuineko semea, erramua daramana, Ales Elosegi da. (Argazkia: Elosegi Mendizabal sendia)
Zure aitaren ibilbide politikoa aski ezaguna da, baina ez da horren ezaguna bere alderdi pertsonala. Nolakoa zen etxean?
Aitaren jardun politikoa zela eta, oso urte mugituak izan ziren 36ko gerraren ondorengoak. Horregatik, 1952. urtean, Marokora joan ginen bizitzera. Nire haurtzaro guztia han pasa nuen. Garai hartan, aitak ez zeukan lanik, eta lan egiten zuena gure ama zen; kimikaria zen, eta laborategi bat zuen etxean bertan. Aitak laborategiko lanetan laguntzen zion, asko egoten baitzen etxean. Gizon maitekorra zen, baina baita izaera handikoa ere. Izaera horrengatik, noizean behin liskarren bat sortzen zuen etxean, baina amak bazekien aita ondo eramaten.
Nola bizi izan zenituzten 36ko gerraren ondorengo urteak?
36ko gerra piztu zenean, Francoren aurka borrokatu zuten gudarietako bat izan zen nire aita, Santoñan preso sartu zuten arte. Gero Kataluniara joan zen, borrokatzen jarraitzera. Katalunia erortzean, mugaren beste aldera joan zen, eta erresistentzia frantsesarekin elkarlanean aritu zen, gerra bukatu zen arte. Ondoren, hainbat urtez Euskal Herrira sartu ahal zela eta sartu ezin zela ibili zen. Hain zuzen, urte haietan jarri zuen ikurrina Artzain Onaren katedralean, 1946an. Erdi klandestinitatean ibili zen gerraosteko urte horietan, eta, hain zuzen, aita eta ama Iparraldean ezkondu ziren, Saran.
Ezkondu ostean, Parisera joan ziren bizitzera, eta nire anaia zaharrena han jaio zen. Gerora, 1951n, ama Donostiara etorri zen ni erditzera, eta handik gutxira joan ginen Tangerrera [Maroko]. Han bizitzen ari ginenean, nire bi arrebak jaio ziren: ama Donostiara etorri zen lehenengoa erditzera, baina bigarrena Tangerren jaio zen.
Nolakoa zen garai hartako Tanger?
Gu hara joan ginenean, Tanger ez zen Maroko: estatus berezi bat zuen nazioarteko hiri bat zen. Ondoren, Marokoren parte izatera pasa zen, baina, egia esan, ez genuen aldaketa handirik nabaritu. Ondo bizi ginen han, eta oso hiri kosmopolita zen: arabiar asko zeuden, judu asko, hindu asko, eta europar asko. Hain zuzen, nik lizeo frantsesean ikasi nuen.
Zenbat urte pasa zenituzten Tangerren?
Hamaika urtez bizi izan ginen han, eta ondoren, Donostiara itzuli ginen. Aitak dekorazioari buruz asko zekien, eta Donostiara bueltatu ginenean, dekorazio denda bat ireki zuen Abuztuak 31 kalean. Amak lan egiteari utzi zion orduan, eta aitaren negoziotik bizi ginen. 1970. urtera arte izan zuen denda hori, Francoren aurrean sutan bota zen urtera arte.
Arrazoi politikoengatik joan zineten hara?
Bai, noski. Aita erdi klandestinitatean zebilen, eta hainbat auzi zituen zintzilik. Urte jakin batetik aurrera, urtero Donostiara etortzen ginen irailean, eta hilabete bat pasatzen genuen hemen. Beraz, gurasoek Tangerrera joatea erabaki zutenean, ez dakit ziur aitak ezin ote zuen hemen sartu. Agian ordurako ahal zen etorri, baina garaiko giro politikoarengatik erabaki zuten Tangerrera joatea. Ez dakit ziur.
Xabier Arzalluz eta Joseba Elosegi 1977an, EAJren mitin batean. (Argazkia: Iñaki Linazasoro)Iñaki Linazasoro
Zure aita asko markatu zuen 36ko gerrak eta, bereziki, Gernikako bonbardaketak. Gaia oso presente zegoen etxean?
Presente zegoen, baina ez pentsa horri buruz asko hitz egiten genuenik ere. Nire amak erabat onartuta zeukan aitak gerran bizitakoa eta bere pentsatzeko modua, eta, gainera, berarekin ados zegoen. Gurasoen lagunak etxera etortzen zirenean, adibidez, ez zen gaiaz hitz egiten, lagunak madrildarrak zirelako. Bestela, etxean noizean behin gerraren gaiari buruz hitz egiten zen, baina ez gehiegi. Hori bai, denok txikitatik izan dugu presente aitak gerra garaian izandako militantzia politikoaren gaia.
Oso gazte hasi zen militatzen, ezta?
Pentsa, Saseta batailoian kapitain izatera heldu zen, eta ondoren, Katalunian, teniente koronel izan zen, 20 edo 22 urterekin.
Nolakoa zen aitaren familia?
Denetarik zegoen. Aitona-amonak [Alesenak. Hau da, Josebaren gurasoak] abertzaleak ziren, baina seme-alaben artean hainbat adar zeuden: adar katoliko espainiar bat zegoen, jesuitetatik gertu zegoena, eta beste adar bat abertzalea zen. Hain zuzen, aitaren anaia bat ere gudaria izan zen, eta gerran hil zen.
Zuei sentimendu abertzalea transmititzen zizuen?
Bai. Donostiara itzuli ginenean nik 12 urte nituen, baina ondo gogoratzen dut maiatzaren 1eko eta Aberri Eguneko manifestazioetara eramaten gintuela urtero, esaterako. Horrez gain, urtero bisitan etortzen ginen irailean, eta harreman handia genuen hemengo familiarekin. Beraz, Euskal Herrian gertatzen zenari buruzko informazioa genuen.
Abertzaletasuna oso presente zegoen etxean, baina ez soilik aitaren partetik; baita amaren partetik ere. Familia oso abertzale batetik zetorren ama.
Zure aitaren ekintza ezagunenetako bat da 1946an Artzain Onaren katedralean ikurrina jarri zuenekoa. Zer kontatzen zuen etxean horri buruz?
Ez dakit etxean horri buruzko azalpen handirik eman zuen, nik behintzat ez dut gogoan. Azken finean, sinbologia kontu bat zen: hiriko eraikin altuenean ikurrin bat jartzea. Horren ondoren, atxilotu egin zuten, baina ez dakit nola lortu zuen horren azkar libratzea, handik gutxira Iparraldera alde egin baitzuen.
Bere ekintzarik ezagunena, zalantzarik gabe, Francoren aurrean sutan bota zenekoa da. Horri buruz hitz egiten zuen etxean?
Ekintza bera egin aurretik, ez zuen horri buruzko ezer esan etxean; ez genekien hori egingo zuenik. Berak buruan zuen zerbait zen eta bere kabuz prestatu zuen ekintza, baina familiakook ez genekien ezer. Egin zuena egin ondoren, ospitalean egon zen hainbat hilabetez, erredurekin oso izorratuta.
Atera zenean, atxilotu egin zuten eta kartzelara bidali zuten. Carabanchelen eta Palentziako kartzelan egon zen, eta ama eta biok joaten ginen bisitan. Bost urtez egon zen kartzelan, 1975ean Franco hil zen arte. Garaiko amnistiarekin atera zen espetxetik. Atera bezain laster, bere ibilbide politikoa berrartu zuen, eta EAJko senatari izatera heldu zen. Ondoren, EAJn zatiketa gertatu zenean, EAra pasa zen, eta EAko kide izanik hil zen.
Ekintzaren ondoren, azalpenak eskatu zenizkioten etxean?
Etxean horri buruz hitz egiten zen. Amak erabat onartuta zuen zerbait zen, eta, hain zuzen, ez nuen inoiz gertatutakoa kritikatzen entzun. Aita ezagutzen zuen moduan ezagututa, pentsatzen dut amak ulertuko zuela aitak zergatik egin zuen hori.
Suak arrasto asko utzi zizkion?
Hainbat orbain utzi zizkion, baina hortaz aparte, ezer gutxi. Egia esan, nahiko ondo atera zen gertakari horretatik. Polizia baten gainean erori zen, eta horrek kolpea leundu zuen berarentzat. Sugarrei dagokienez, leporaino heldu zitzaizkion, baina aurpegia salbatu zuen.
Nola gogoratzen duzu egin zuenaren berri izan zenuen unea?
Ordurako 19 urte nituen dagoeneko, baina ez dut zehazki gogoratzen, egia esan. Pentsatzen dut zur eta lur gelditu nintzela, eta amarekin ospitalera joango nintzela.
Francoren aurkako ekintzarik ikusgarriena zure aitak egin zuen.
Bai, eta ez zuen Francorekin bukatu nahi ere. Gernikako sua ikusarazi nahi zion; funtsean, ekintza erabat bakezalea izan zen.
Esaten zenuen moduan, Franco hil eta kartzelatik atera bezain laster, bere ibilbide politikoa berrartu zuen, eta senatari izatera heldu zen. Nolakoak izan ziren urte haiek?
Ni gurasoen etxean bizitzen egon nintzen berandu arte, eta ordurako ezker abertzalekoa nintzenez, liskar handiak izaten genituen etxean. Halako liskar batean, aitak esan zidan kalera joateko. Ni medikua nintzen dagoeneko, eta soldata bat nuen, beraz, haserretuta, etxetik alde egin nuen. Bera izaera handiko gizona zen eta nik ere izaera handia nuen; horregatik, haserrealdi asko izaten genituen.
Etxetik alde egin nuen horretan, ordea, betirako moztu genuen gure harremana. Gaur egun sentitzen dudan zerbait da, hil zenean, esaterako, ez bainintzen hiletara ere joan. Ergel baten moduan portatu nintzen. Sentitzen dudan zerbait da, baina hala izan zen eta kito. Amak, biok ezagututa, primeran ulertu zuen gure arteko mozketa hori.
Beraz, zure etxean islatu zen Euskal Herriko abertzaletasunaren zati handi batean gertatu zen mozketa.
Erabat.
EAJren banaketarekin, bera EAn sartu zen. Zergatik?
[Carlos] Garaikoetxearekin harreman handia zuen, eta nik uste dut horrek hein batean markatu zuela. Bestalde, segur aski, EAJk etorkizunean egingo zuena aurreikusten zuen, eta berak EAJk baino askoz modu irmoagoan defendatzen zituen oinarri abertzaleak. Horrek eraman zuen EAn sartzera, ziurrenik.
Zuen arteko harremana arrazoi politikoengatik moztu zen, baina gaur egun, EA EH Bilduren barruan dago (sektore kritiko bat badago ere); hau da, ezker abertzalean kokatuta dago.
Bai… Historiak kontraesan handiak ditu, eta bitxia bada ere, azkenean ia alderdi berean bukatuko genukeen biok.
EAk Joseba Elosegi omendu zuen abuztuan, bere izena daraman San Bartolomeko begiratokian. (Argazkia: Jabier Estebanez)
Duela gutxi, zure aitaren izena jarri diote San Bartolomeko begiratoki berriari. Zer iruditzen zaizu omenaldi hori?
Esan behar da familiak ez genekiela ezer. Duela denbora dezente, entzun genuen begiratoki bat egingo zutela eta aitaren izena jarriko ziotela, baina alkatea inauguratzera joan zen egunean ez ziguten ezer esan. Gainera, dirudienez, alkateak ez zuen nire aita aipatu ere egin inaugurazioan.
Gerora, EAtik jakinarazi ziguten aitaren omenezko ekitaldi bat egitekoak zirela begiratokian, eta gonbidatuta geundela. Han egon ginen, eta Garaikoetxeak oso ondo hitz egin zuen nire aitaren inguruan.
Zure aitak begiratokiari bere izena jartzearen moduko omenaldi bat merezi zuela uste duzu? Edo agian zerbait gehiago merezi du?
Zerbait gehiago ez dakit, baina omenaldiren bat merezi zuen. Mugimendu abertzaleari horrenbeste lotu zitzaion pertsona batek, Francoren aurrean immolatu ere egin zenak, merezi zuen horrelako zerbait; hirian bere oroitzapen bat izatea. Gainera, biktima mota jakin batzuetaz hitz egiten ari diren garaiotan, biktima horien omenezko monumentuak eta kaleak jarri direnean, nire aitari horrelako omenaldi bat ez egitea baino ez zen falta.
Nola ikusiko luke zure aitak gaur egungo egoera politikoa?
Hipotesiak egitea izango litzateke, baina pentsatzen dut Garaikoetxearen ildoa jarraituko lukeela. Hau da, ustezko jarrera abertzale bat izango luke, eta denbora guztian erabakitzeko eskubideari buruz hitz egingo luke. Bestalde, segur aski, ezker abertzalearekin aurrez aurre egongo litzateke. Era berean, EAJrengandik urrun egongo litzateke, dirudienez, hori guztia ahaztu duelako.
Nire aita erabat independentista zen, beste ezeren gainetik. Hain zuzen, bitxikeria gisa, Tangerretik hona etortzen ginenean, Burgosen eta Arabaren arteko muga pasatzean, lurra musukatzera behartzen gintuen; autotik jaisten ginen eta lurrari musu ematen genion [barrez].
Elkarrizketa honetan askotan aipatu duzu zure ama.
Historia honetan guztian, oso garrantzitsua da nire amaren figura [Maite Mendizabal]. Hain zuzen, Garaikotxeak berak begiratokiko omenaldiaren ondoren esan zidan sentitzen zuela nire amaren figura aipatu ez izana. Izan ere, militante abertzale handi bat izan zen, eta oso emakume azkarra zen. Aita oso ondo eramaten jakin zuen, eta berak egindako ekintza guztiak onartu zituen. Etxearen pisua berak eraman zuen, bai Tangerren geundenean, berak eramaten baitzuen dirua etxera, eta baita nire aita kartzelan egon zenean ere. Ama 2005ean hil zen, eta nik harreman handia izan nuen berarekin hil zen egunera arte. Ama ere abertzalea izan zen azken egunera arte, EAkoa.
Maider Mendizabal, Joseba Elosegiren emaztea, bere seme-alabetako hirurekin, 1950eko hamarkadan, Tangerren (Maroko). Amaren eskubian eserita dagoena Ales Elosegi da. (Argazkia: Elosegi Mendizabal sendia)
