"EAJrekiko jarrera da aitari barkatzen ez diotena, ez ETAkoa izatea"
Hamar urte beteko dira hilaren 14an Jose Luis Alvarez Enparantza 'Txillardegi' hil zela (Antigua, 1929-2012). Gizon jakintsu eta konprometitua, euskarari egindako ekarpena izugarria izan zen: euskara batuaren sorreran, eleberri modernoaren sorreran, ikerketan, akuilu lanetan... Politikan ere, ETAren sorreran parte hartu zuen, gerora errefusatu egingo bazuen ere. Bere figuraz hitz egiteko batu ditugu bere lau seme-alabak: Joseba Alvarez (Donostia, 1959), Mikel Alvarez (Paris, 1962), Jon Alvarez (Donostia, 1959) eta Maddi Alvarez (Donostia,1960). Aitarenganako aitorpena botatzen dute faltan, oraindik.
Joseba, Mikel, Jon eta Maddi Alvarez Forcada anai-arrebak (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian) 
Oroitzen duzue alderik Jose Luis Alvarezen eta Txillardegiren artean?
Maddi Alvarez Forcada: Aita beti izan da oso gizon umila. Bai etxean eta bai figura publiko gisa. Giro batean eta bestean, gurutzatzen ziren bi ezaugarri horiek.
Jon Alvarez Forcada: Nik esango nuke ez dudala Txillardegi ezagutu heldu izan arte, niretzat aita izan da. Jende askorekin elkartzen zen, eta, bera,z bazenekien tipo ospetsu bat zela.
Maddi A.F.: Tira, nik ere ez, eh. Ez bada atzerrian bizi izan genuen egoera. Bolada batzuetan aita desagertu egiten zela eta. Telefono deiak etengabeak ziren, eta bisitak ere.
16 urte eman zituen erbestean, Donostiara itzuli ezinik. Paris, Brusela… Nolako haurtzaroa izan zenuten?
Mikel Alvarez Forcada: Nik batez ere oroitzen dut nola banandu ginen. Maddi eta biok geratu ginen Belgikan gurasoekin, eta Joseba eta Jon amonaren etxera etorri ziren, Donostiara. Sei edo zazpi urtez egon ginen bananduak. Pixka bat tristea oroitzen dut garai hori. Oroitzen dut beti berriak ginela. Belgikan erlijioko klasean musulmanekin sartu ninduten. Uste zuten musulmanak ginela!
Joseba Alvarez Forcada.: Urtean bitan jaisten ziren, Gabonetan eta udaran. Bere kontraesan guztiekin, lotsa pixka bat ematen didan arren, Gabonak niretzat oso bereziak dira, eta uste dut horregatik dela, anai-arrebak gurasoekin elkartzeko unea zelako.
Jon A.F.: Gu eta gure belaunaldiko batzuk izan gara gerra ostean egon diren lehen motxiladun umeak. Heldutasunean nabaritzen duzu gauza berezi bat bizi izan dugula. Adibidez, jende guztiak dauka umetako kuadrilla. Guk ez. Gerora konturatu naiz, karga bereziarekin joan garela gu. Eskola batean hasi, bukatu bestean, etxez aldatu. Heldutan konturatzen gara gure belaunaldiko gainontzekoek ez dutela motxila bera.
Maddi A.F.: Ez da Jonek esan duena, umetako kuadrillarik ez dugula. Hendaiara iritsi arte, nik ez daukat gogoan lagunik izan genuenik ere. Maiz tokiz aldatzea, beti eskola berria…
Aldaketa gehiegi izan ziren.
Jon A.F.: Nik 20 urterekin gurasoen etxea utzi nuenean, hamasei etxe nituen ezagututa.
Maddi A.F.: Etxe aldaketak izugarriak ziren. Aitaren pianoa, liburu kaxak eta kaxak… Etxez aldatzeko abilidade bat sortu genuen.
Mikel A.F.: Paris, Bordele, Belgika… Hori izan zen urrunena, eta hotzena. Nahiz eta gurasoek aprobetxatzen zuten, baita ere, Europan zeuden gauzez bustitzeko. Gurasoek, Emilio Lopez Adan Beltza, vietnamdar errefuxiatuak… bazituzten harremanak Europako intelektualekin.
Joseba A.F.: Garrantzitsua da aipatzea, baita ere, aldaketa hauek guztiak arrazoi politiko eta errepresiboengatik egiten zirela. Lehenbizi hemendik ihes egiteko; gero Frantziako Estatuak kanporatzen ditu hegoaldeko departamentuetatik; gero Frantzia osotik eta Belgikara iristen dira paperik gabe, apatrida gisa, Nazio Batuek ematen zuten pasaporte urdin batekin. Horrekin hasi lana bilatzen ingeniari moduan! Bueltatzen hasten denean, ilegalki sartzen da… Errepresio eta desobedientzia giro batean izan zen.
Pianoa aipatu duzue. Etxe aldaketa guztietara joaten zen?
Maddi A.F.: Bai, oso garrantzitsua zen aitarentzat. Pianoa eta txakurrak! Aitak zuen umorea nabaritzen zen jotzen zituen piezen arabera. Aita asko murgiltzen zen pianoan, eta gauzei bueltak emateko aprobetxatzen zuen. Amak ere jotzen zuen.
Jon A.F.: Autodidakta zen, bere amak bazituen ikasketak eta hala ikasi zuen.
Alvarez Forcada sendia, gordetzen dituzten argazki gutxietako batean. (Argazkia: Alvarez-Forcada sendia)
Zein giro topatu zenuten Hendaian familia berriz batzerakoan?
Mikel A.F.:Hazparnen egon ginen hilabete batzuk, gaztainondo handi bat zegoela besterik ez dut oroitzen. Hendaian bildu ginenean aldatzen hasi zen dena, 1971n edo 1972an. Hor beste giro bat zegoen jada, Hegoaldeko errefuxiatuak eta euren seme-alabak. Sekulako kuadrilla sortu genuen, dantza taldea… Familia osoa batzeaz gain, ingurune berri bat genuen.
Joseba A.F.: Diktadura bukaera zen. Oso giro berezia zegoen, bukatuko zela aurreikusten zen eta esperantza handia zegoen gertatuko zenarekin. Gauza mordoa sortu genituen hor: elkartea, kultur mugimendua… Oso aberatsa izan zen. Irunera joaten ginen Jon eta biok, bizikletaz, Instituto Modelo de España zentrora. Muga egunero pasatzen genuen. Iparraldea errefuxiatuz josia zegoen. Garai horretan Frantziako poliziak ez ikusiarena egiten zuen, eta edozer egiten uzten zuten. Guk giro politiko oso berezia ezagutu genuen: Frantziako Estatuak ez zuen kolaboratzen Espainiakoarekin, eta errefuxiatuak ibiltzen ziren munduko gauzarik ilegalenak egiten etxeetan eta jende guztiaren aurrean. Egoera hori apurtzeko sortu zuen Espainiako Estatuak GAL, eta hori ere ezagutu genuen.
1977ko Gabonetan itzuli zineten Donostiara.
Maddi A.F.: Familian sekulako eztabaida izan zen.
Joseba A.F.: Garbi genuen aitak itzultzeko asmoa zuela. Baina lehenbiziko aldiz denok genuen taldea, kuadrilla, proiektuak (hor hasi ginen militatzen gu ere)… Guretzat itzultzea zen guztiarekin berriro haustea.
Jon A.F.: Muga hori benetako muga zen, eta den-dena aldatzen zen: kulturalki, politikoki… Eta hemen Baranditar lehengusuak soilik ezagutzen genituen guk.
Maddi A.F.: Zuek bai, hemen pasa zenituztelako bost urte. Baina Mikelek eta biok ez genuen inor ezagutzen! Hemengo familiarekin ez genuen harremanik izan guk.
Mikel A.F.: Amak ere ez zuen etorri nahi. Marc Legassek hainbat leku eskaini zituen, baina, azkenean, Seminario ondora joan ginen, etxe txikitxo batera, geletan binaka… Hendaian izugarrizko etxe handia genuen eta aldaketa zaila izan zen. Gero, San Martin kalera joan ginen eta gero Antso Jakituna hiribidera. Gurasoei asko kostatu zitzaien euren tokia topatzea.
Joseba A.F.: Aitari lana aurkitzea kostatu zitzaion, baita ere. Iparraldean ere kostatu zitzaion. Euskara, kultura eta politika lanak etengabe, hori bai, baina soldatapekoak oso gutxi.
Mikel A.F.: Amarentzat ere zaila zen. Andereñoa zen iparraldean, eta hemen ez zuen lanik. Ijito eskolan aritu zen.
Joseba A.F.: Anekdota moduan, urte batzuk igaro genituen muga pasatzen, eta nik halako batean Antiguako Guardia Zibilaren komandantzian bukatu nuen, errefuxiatuekin nuen harremana zela eta. Orduan joan zitzaizkidan muga zeharkatzen ibiltzeko gogoak!
Jone Forcada zuen amaren rola nola oroitzen duzue?
Maddi A.F.: Nik beti esaten dut: ama izan da familiaren itsasgarria. Zutabea. Elkartuta mantendu duena, guztiaren gainean egon dena, guztiari eutsi diona.
Jon A.F.: Esan ohi da gizon handien atzean beti dagoela emakume handi bat. Gure kasuan zalantzarik gabe izan zen horrela.
Joseba A.F.: Ama zen erbestea egunerokotasunean bizi zuena. Aita zegoen proiektu askatzaile eta eraldatzaileetan buru-belarri, eta gu bakoitza bere pelikulan. Eta, han, egunerokotasunean zegoena, dokumentazioak, papera, ekonomia, etxea eramaten… ez zen aita, eh.
Mikel A.F.: Ni oraindik harritzen nau zein gaitasun izan zuten dena eramateko aurrera. Familia, lana, toki aldaketak, jardun politikoa…
Txillardegiren bizitzako une bizienak ere izan ziren zuen haurtzaroan: ETAren sorrera eta uztea, euskara batuaren corpusa… Nola bizi zenuten aitaren ekintza hori etxean?
Maddi A.F.: Garai horretan konkretuki oso gazteak ginen oraindik.
Mikel A.F.: Nik gogoratzen dut ez nekiela zer egiten zuen bulegoan. Hainbeste ordu, bertan lanean. Lotuko nuke aita, bere intelektual rolarekin. Interesatzen zitzaion denetarik irakurtzea horrela zegoen liburutegia!, erlijioari buruzkoak, marxismoa, literatura, fisika, psikoanalisia…
Jon A.F.: Ziminoak, astronomia…
Joseba A.F.: Gu gehiago jabetu ginen bere ekarpen politikoaz, hizkuntzalaritzaz baino. Kontu politikoa lehenago ikusten dugu aitaren kasuan: errefuxiatua da, paperik ez du… norbaitek galdetzen badu ea aita den, zuk esan ezetz, amaren lagun bat dela.
Maddi A.F.: Bai. Eta, Hendaian bizi ginenean, bonba mehatxuak jaso izan dira familian. Eta etxe barruan kokapen aldaketak egiten genituen segurtasunarengatik.
Joseba eta Mikel Alvarez Forcada anaiak (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian)
Euskara oso etxeko hizkuntza izango zen zuentzat erbestean.
Mikel A.F.: Haurrak ginenean jolas moduko bat zen. Gainontzeko haurrek ea zein hizkuntza hitz egiten genuen galdetzen ziguten: arjeliarra, vietnamera, errumaniera… Familiako hizkuntza zen euskara. Hendaian dena frantsesez egiten genuen, alboko bizilagunekin, Irazustatarrekin. Ez ginen kontziente euskaldunak ginenik, eta gure artean frantsesez aritzen ginen. Dantza taldearekin ohartu ginen euskaldunak ginela, eta handik aldatu genuen hizkuntza ohitura. Oso zapaldua zegoen euskara Frantzian, eta ezin genuen jabetu ere euskara jakin zezaketenik.
Txillardegiren papera ezinbestekoa izan zen euskara batuaren sorreran.
Jon A.F: Euskara batua oso onartuta dago orain, baina bere garaian sekulako istiluak izan ziren, hatxea zela eta ez zela. Askotan esaten zioten, «Txillardegi: majai jau no es euskera, eh». 16-17 urterekin Santo Tomas lizeoan ikasten ari ginela, guk bagenekin hitz batzuk hatxea zutela, eta Gotzon Egaña irakasleak zuzendu egiten zigun, falta jartzen zigun. Bera Orixetik zetorren, eta horiek tontakeriak zirela zioen.
Joseba A.F.: Orixe zen euskara batuaren kontrako gotorleku bat. Gu euskara batuaren aldekoak ginen. Azentu zirkunflexua, errean azentua, horrelakoak defendatzen zituzten. Eskola barruan gatazka hori bizi zen.
Beste munduko ereduak aztertzen dituzunean, konturatzen zara zein garrantzitsua izan zen 1970eko hamarkadan euskara batuaren apustu sozial eta kulturala irabaztea. Gainera, beti bezala, politikarekin nahastuta zegoen gaia: ETArekin lotzen zen, eta kasik bonbak jartzearekin parekatzen zen euskara batua defendatzea. Nik pertsonalki, hizkuntza mailan izan zuen inportantzia beranduago deskubritu nuen, eta horregatik ikusten dut aitorpen falta. Horrelako gauza garrantzitsu bat, denek aitortzen dutena, eta gero ez da aitortzen arrazoi politikoengatik. Gaur egun inork ez duelako zalantzan jartzen batuaren garrantzia eta aitak izandako papera funtsezkoa izan zela.
Ez zuten, ordea, inoiz euskaltzain oso izendatu.
Jon A.F.: Euskaltzaindian ez sartzearena oso gaizki bizi izan genuen etxean. Injustizia maila ikaragarria izan da. Euskaltzain oso izateko quorum batera iritsi behar da, uste dut bederatzi direla. Eta ez zituen inoiz lortu. Zergatik? Bada EAJko jendea zegoelako bertan, aita inoiz onartuko ez zutenak. Artikuluak, saiakera, nobela, gramatika… balantza batean jartzen baduzu beste euskaltzain batzuen obrarekin?
Euskal eleberri modernoaren sortzailea izan zen, baita ere. Zeintzuk ziren bere erreferenteak?
Mikel A.F.: Jean-Paul Sartre bistakoa da, baina Albert Camus ere bai. Etxahun Irurirekin ere bazuen zerbait, bere kantuak daude Leturiaren egunkari ezkutua-n. Ez dakit zer bilatu zuen kantari honengan, baina beste mundu baten eta beste euskalduntasun baten mireslea zen. Zuberoan zerbait bilatzen zuen, purutasun hori, Unamunoren herri agoniarena. Hala ere, ez zuen idealizatzeko joerarik, amak agian bai, baina aitak ez. Iruri ez zuen idealizatzen, egindakoa balioan jartzen baizik. Arantzazun ere izan ziren hainbat goi bilera, euskararen jatorriari buruzkoak. Aita oso zuhurra zen. Ez zitzaion batere gustatzen espekulazioetan sartzea.
Joseba A.F.: Nahiko Koldo Mitxelena zen esaten zuenean, ‘kontua ez da nola sortu den, nola irauten duen baizik’.
Maddi A.F.: Nik oso gogoan dut garai batean Bertrand Russell asko aipatzen zuela. Baina ez naiz gai esateko bere autore kutunak zeintzuk ziren. Alderantziz, jende ezberdin asko irakurtzen zuela esango nuke, ez bakarrik bere ikuspegiarekin bat zetozenak.
Joseba A.F.: Argi dagoena da kanpoko gauzak zirela, Leturiaren egunkari ezkutua-n argi ikusten da, baina Elsa Schheeler-en ere, kasik lehen nobela da emakumea protagonista duena. Bazirudien Euskal Herrian emakumeek ezin zutela rol zentral bat izan.
Mikel A.F.: Gurasoek kristautasunarekin izan zuten ere sekulako rolloa. Erabaki bat hartu zuten momentu batean, hortik ateratzeko. Jasoa zutelako txikitatik, eta aldaketa kontzientea izan zen.
Garai batean egunero joaten zen Toki Eder jatetxera, Igeldora igotzeko kurban, Haizeaz bestalde idaztera. Leku hori asko gustatzen zitzaion, eta horregatik daude bere errautsak han. Liburu hori oso metafisikoa da, adibidez.
Maddi eta Jon Alvarez Forcada anai-arrebak (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian)
Nola definituko zenukete Txillardegiren pentsamendua?
Mikel A.F.: Aitaren ikuspegia oso modernizatzailea izan zen. Europan ematen ziren joerekin batuz, eta garaiari lotuz. Bere pentsamendu sozialista horrek, zerikusia du ere zein Euskal Herrian gauden egun.
Joseba A.F.: ETAren eta aita eta hauen ekarpena izan zen, EAJren tesietatik abertzaletasun modernoaren tesietara pasatzea. Pasa ginen euskaldun, fededun, konserbatzaile eta arrazista batetik, izatera sozialistak bere bariante guztietan, laikoak bere bariante guztietan, hizkuntza erdigunean jartzea, eta estatuaren beharra… Iraultza izugarria izan zen ordungo buruzagitzen kontra, orduan EAJ zelako jaun eta jabe. Aitak esaten zuen moduan, ETAkoak hasieran sei ziren, eta gero hogeita sei. Franco hiltzean bihurtu zen beste zerbait. Haize eta olatuen kontra aritu ziren. Egindako ekarpen handiena hori izan zen.
ETAren sortzaileen artean egon zen arren, gutxira utzi zuen.
Jon A.F.: ETA hemen izan da labezomorro nazkagarriena, baina amak gogoratzen du gerra zibila bukatu zenean, nola zegoen Euskal Herria: jota, etsita, hondoratuta. Eta ETA izan zela, jaio zenean, esperantza bakar-bakarra. Hasierako ETAz gutxienez, bestelako ikuspegia genuen guk.
Joseba A.F.: Bai, guk ETAren istorioa gauza super positibo moduan bizi izan dugu etxean. ETA zen frankismoari aurre egiten zion bakarra eta hor zeuden gazte guztiak, errefuxiatu guztiak. Dena gora zetorren garai bat zen, ikastolak, Ez Dok Amairu, kulturan, literaturan, antzerkigintzan… Guretzat dena gauza bera zen.
Mikel A.F.: Aitaren haserreez gogoratzen naiz ni, baita ere. Sumatzen zuenean norbaitek ez zuela nazio arazoaren garrantzia onartzen, orduan haserretu egiten zen. Gaztetako kontuekin nenbilela, burgesak zirela esaten nien gurasoei, eta aita zutitu egiten zen eta ondorengoa oihukatzen zuen: ‘Emecero bat nire etxean!’ [EMC izan zen ETAren zatiketa komunistetako bat] eta ateari danbatekoa ematen zion. Horrekin herra handia zuen. Bera ez zen anti-marxista, baina ikusten zuenean nolabait, nazio arazoa gutxitzen zela, horrek jartzen zuen sutan.
Nolakoa zen eztabaidan?
Joseba A.F.: Aitaren korreo pertsonaleko gutun batzuk baditugu, eta etxean entzuten genuen parametro berean idazten zuen. Gordin-gordin-gordin eta bero-bero-bero. Uste dut aita oso pasionala zela ere.
Maddi A.F.: Guk bilerak eta abar ez genituen ezagutu. Etxean ikusten genuen horrelako gertaeren aurrean zuen erreakzioa. Imajinatu dezakezu postura bera izango zuela. Hitzekoa zelako.
Joseba A.F.: Zerbait erakutsi bazuen bere bizitzan, izan zen esaten zuela pentsatzen zuena. Zuzendaritzarekin kointziditu ala ez. Modarekin kointziditu ala ez. Orduan, miresle handiak ditu, baina etsai bihotzekoak ere. Uste dut asko dela horregatik. Marxismoa modan zegoenean kritikatu egin zuen, ezker abertzalearen barruan euskararen gaia kritikatu zuen, ETAren borroka armatua bukatu behar zela esan zuen hamabost urte lehenago. Guk esan genion, bi urte ematen genizkiola Aralarren. Eta hain zuzen, hauek biktima guztiak parekatzen zituztela ikustean pikutara bidali zituen denak.
Bere ibilbidean zehar oso kritikoa izan da bere etxe barruko kontuekin.
Joseba A.F.: Aita oso Sartre zalea zen, ez bakarrik existentzialismoagatik, baizik eta intelektual gisa hartzen zituen konpromisoengatik. Berak zioen intelektual baten funtzioa dela kritikoa izatea, baita zureekin ere.
Mikel A.F.: Behin Trintxerpeko taberna batean zuen hitzaldi batera etorri ginen aitarekin. ETAren ekinbidea eta errepresioa hain fuerteak ziren, goizero irratia entzuten zuela, gertatuko zenarekin larrituta. Tentsio handiarekin bizi izan zuen. 1980ko hamarkadan konfiantza zuen ETA militarraren sektore batekin, konfiantza abertzale moduan. Nahiz eta bidean ez zegoen ados, probatu zuela uste dut, eta HBn egon zen, baita ere. Esperantza zuen sozialismo demokratikoago bat lantzen, baina ez zuen asmatu.
Joseba A.F.: Eta gero EAJz ez da fidatu inoiz, bizitza osoan. Inoiz ez du sinistu EAJrekin inora joan zitekeenik. Ez soilik euskara batuan, ez herri proiektu moduan, ez proiektu askatzaile gisa, ez ezer. Ez zitzaizkion gustatzen azterketa marxista horiek: ‘Burgesak dira eta horiekin ezin da’. Baina berarentzat ebidentea zen EAJrekin ezin zela ezertxo ere egin, inon ez. Ezker abertzalea beti ibili izan da hor inguruan, baina ez zuen horretan sinisten.
Maddi A.F.: Argi dago, bai. Erakunde handi horiek EAJren esku daude, eta EAJk ez dio barkatzen beraiekiko egindako ibilbidea, besteak beste.
Aitorpena eskatzen duzue oraindik.
Joseba A.F.: Familia eta lagunok egiten dugun aldarrikapena aitortzarena da. Zerikusia du gehiago memoriarekin. Baina ez soilik aitaren memoriarekin, herri honetan egon den kulturaren munduaren aitorpen faltagatik.
Aitari buruzko pelikula bat egiten ari dira, eta Oiartzunen goizeko bostetan gaupasaz dauden 35-40 urteko batzuei, galdetu ea nor den Txillardegi eta hauek «ah, bai, Haizearen Orrazikoa ez?». Eta ez dakite nor den ere! Joxe Azurmendi ez lukete ezagutuko, ezta Juan Mari Torrealdai ere.
Herri honetan transmisioarekin arazo handi bat dago. Batzuetan da EAJren politika horrela delako, baina beste batzuetan beto bat daukatelako. Liburutegiaren proiektua, ez da soilik aitortzagatik. Egiten ez bada, herri honen historia gure paisaiatik desagertuko da, gure testuetatik, eta azkenean galdu. Eta ez aita soilik, hor egon den pentsakera eta ekarpena.
Maddi A.F.: Beraien gustukoa bada, orduan bai.
Joseba A.F.: Adibidez, Bilbon Azkuna Zentroa dago. Donibane Ziburun monolito bat jarri zuen Eusko Jaurlaritzak, Jose Antonio Agirre ihesean zegoela bizi izan zen etxean. Baina ez zuen jartzen Telesforo Monzonen etxea zenik ere! Ez da existitzen.
ETAren sortzaileen artean egotea da aitorpen falta horren arrazoietako bat?
Joseba A.F.: Aitzakia bat baino ez da hori. Adibidez, liburutegiaren izena ukatzea Txillardegiri. Eneko Goiaren kabinete burua den Iñaki Gurrutxaga ETA politiko militarrean aritutakoa da, pistola eta guzti. Gure aita sekula ez zen ibili armekin. 1967an utzi zuen ETA, eta gero ere kritikatu egin zuen. Desberdintasuna zein da? ETAn hasitako batzuk EAJn edo PSE-EEn bukatu dutela. Aitaren EAJrekiko jarrera kritikoa da barkatzen ez diotena, ez ETAn egon izana.
Zer suposatzen du Txillardegiren seme-alaba izateak? Zer eman dizue?
Mikel A.F.: Niri garai batean nekagarria egiten zitzaidan, jendeak Txillar deitzea. Baina pasa egin zait. Aitarengandik eta amarengandik pasioa jaso dut. Eta aitak izandako iskanbila guztietatik abiatuta, sektarismoaren kontrako jarrera. Frustrazio asko izan zituen, eta beti eman zien buelta.
Jon A.F.: Aita aita izan da. Oso berandu arte ez dut bizi Txillardegi moduan. Konturatzen zinen hainbeste jenderekin egotean, hainbeste idaztean, beste zerbait izan dela konturatzen zara. Baina niretzat aita izan da. Ohore bat da, bai, baina bere ondoan, zuk ez duzu ezer egin [barrez].
Joseba A.F.: Nik jaso dut esaten duzuna pentsatu behar duzula, eta pentsatzen duzuna esan behar duzula. Horrek ondorioak dituela, baina ezin zarela bizi zure burua faltsutzen. Batzuetan asmatuko duzu eta beste batzuetan ez. Baina ezinbestekoa da. Ekintzak egin behar zirenean ere han zegoen beti, brotxa hartu behar bazen eta Radio Nacional okupatu behar bazen. Egungo zuzendaritzetako jende askok ez bezala, asko sinisten zuen ekintzan.
Maddi A.F.: Aitak beti transmititu izan digu Euskal Herria maitatzea baldintzarik gabe, zer esanik ez euskara, edozeren aurrean defendatuko dugu eta sinisten dugun horretan borrokatuko dugu.
Egungo garaiari buruz zer esango luke?
Mikel A.F.: Borroka armatuaren amaiera argi ikusi zuen aspaldi. Berak esaten zuen, egiten bazen ondo egin behar zela, baina ibiltzeko erdipurdika, hobe zela ezetz.
Joseba A.F.: Berak uste zuen borroka armatua kenduta, ezker abertzalea gai izango zela muga asko gainditzeko. Prozesu eraldatzaile independentista.
Maddi A.F.: Eta ez da inondik inora hori eman… gaurkoa ikusiko balu! Gaur egun gertatzen diren hainbat gauzarekin askotan pentsatzen dut, eskerrak hil zela! Berak ikusiko balitu bertan eman diren hainbat gauza, ai ama! Oso gaizki pasako luke normaltasun aire hauekin. Euskararekin eta egoera politikoarekin, batez ere. Konplazientzia moduko batean erori gara, ez duena bat egiten errealitatearekin.
Joseba A.F.: Aralar utzi zuen kontsideratzen zuelako biktima guztiek ezin zutela izan kontsiderazio bera. ‘Guretzat denak berdinak direla?’, esango zuen berak. Eta ikusi non gauden orain.
Mikel A.F.: Donostiaren bilakaerarekin batez ere kezkatua egongo litzateke. Euskararen kale erabileraren inkestak ez dakit nola dauden, baina larrituta egongo litzateke.
Maddi A.F.: Ekologismoa oso presente zuen baita ere aitak, aspalditik, modan jarri aurretik. Uhartea asko maite zuen, eta uhartean egin duten guztiarekin, aita jota egongo zen, zeharo jota!
BIZITZA BAT EUSKARAREN HERRIAREN ALDE
Antiguan jaio zen 1929ko irailaren 27an, Txillardegi baserritik 50 bat metrora, gerora erabiliko zituen ezizen ugariren artean nagusituko zena. 1947an hasi zen bere ekintza politikoarekin, eta, jarraian, euskara ikasten hasi zen. 1950ean EAJren inguruan sarekada bat egin zuten eta Martuteneko kartzelan eman zuen hilabete inguru. 1950eko hamarkadan EKIN talde klandestinoa sortu zuen, beste ikasle batzuekin, eta hortik erabaki zuten ETA sortzea. Txillardegik eman omen zion izena, ‘Aberria ta askatasuna’-ren ordez. ‘ATA’-k ahatearekin zuen homofoniagatik.
1967an utzi zuen ETA izaten ari zen bilakaera zela eta. Ordurako euskara batuaren alde eginak zituen hainbat artikulu, eta berak egin zuen sorrerako proposamena 1964an, Euskaltzaindiak gaiari heltzeko asmorik ez zuenean. Euskal iteratura modernoaren sorreraren arduradunetako bat da, baita ere: Leturiaren egunkari ezkutua (1957), Peru Leartzako (1960), Elsa Scheelen (1969), esaterako.
