"Historia berriz muntatu daiteke zinemaren bitartez"
2019an, ‘Xulia’ aurkeztu zuen Lur Olaizola Lizarralde zinema zuzendariak (Donostia, 1988), eta, 2020an, ‘Zerua blu’ laburra saritu zioten Bilboko Zinebi jaialdian. Egunotan bere hirugarren lana aurkezten ari da Parisko Cinema du reel jaialdian. Maria Dolores Gonzalez Katarain 'Yoyes'-en egunerokoa du oinarri 'Hirugarren koadernoa' lan berriak. Tabakaleran ikus-entzunezkoen alorra koordinatzen du 2015etik, eta bertan egiten duen lanaz eta bere pelikulez aritu gara. Zinemaz eta zinemaren pasioaz, alegia.
(Argazkia: Joseba Parron San Sebastian) 
Zer suposatzen du Cinema du reel jaialdian parte hartzeak?
Sorpresa handia izan da horrelako jaialdi batean aukeratua izatea, oso zaila delako. Nazioarteko nire lehen proiekzioa da. Aukera oso polita da, bai pelikula erakusteko, bai nolabait zinemagile moduan legitimatzen zaituen zerbait delako. Zehazki Parisen izatea oso berezia da ere, Yoyes han bizi izan zelako. Lehen proiekzioa Forum des imagesen izango da, baina bigarrena Pompidoun, niretzat oso leku berezia dena.
Zergatik?
Arte munduan erreferentea delako, eta nire pelikula bat bertan ikustea ez nuen inoiz espero.
Legitimitatea aipatu duzu. Beharrezkoa sentitzen duzu zinemagile moduan legitimatzea?
Garrantzitsua da zinema egiten jarraitu ahal izateko. Legitimitatea edukitzea garrantzitsua da, ibilbide bat egin ahal izateko eta hurrengo proiektuak egin ahal izateko.
Sariak dira legitimitatea?
Ez bakarrik sariak. Zinemaldiren batean hautatua izatea jada bada zerbait, zuk egiten duzun zinema horrek mundu honetan lekua baduela esan nahi du. Sariek ematen dute legitimitatea, baina batez ere dirua. Zinebiko saria jaso nuenean, oso pozgarria izan zen. Oso arraroa ere, konfinatuak geundelako. Etxean nengoen, bakar-bakarrik eta ezin sinistu. Arrakasta momentu hauek oso efimeroak direla kontuan hartu behar dugu. Ospatu behar dira, baina garrantzitsuak dira hurrengo pausoetarako.
Hirugarren koadernoa da zure lan berria, Yoyesen egunerokotik abiatuta. Nola iritsi zinen istorio honetara?
Yoyesen egunerokoa 16-17 urte nituela irakurri nuen lehen aldiz, amak betidanik izan duelako liburua etxean. Asko harritu ninduen liburuak eta nerabezaroko irakurketa hori buruan iltzatuta izan dut.
2019an nire lehen labur metraila atera nuen, Xulia eta ordurako baneraman bost bat urte proiektuan lanean. Xuliarekin lotzen dut, aspaldi izan dudalako zinea egiteko gogoa baina irudipena nuen ez nuela ezer kontatzeko, edo ez nekiela zer zen kontatu nahi nuena. Xuliaren inguruan ikertzen hasi nintzenean, konturatu nintzen zinean ikusten dudala aukera bat iragana orainetik beste era batera kontatzeko.
(Argazkia: Joseba Parron San Sebastian)
Historiak garrantzia handia du zuretzat?
Bi historia handik markatu dute nire hezkuntza. Horietako bat da heroina eta hiesa, eta bestea, euskal gatazka edo gure historia. Sentsazioa daukat iraganari buruzko gertakari handiak kontakizunen bitartez heltzen zaizkigula, eta kontakizun horiek beti era berean kontatzen direla.
Heroina eta hiesaren kasuan, kausa eta ondorio moduan kontatzen da beti. Eta horretan ikertzen ari nintzela konturatu nintzen ezetz; 1985 arte inork ez zekiela hiesa gertatuko zenik, eta heroina kontsumitzen zuen jendeak ez zekiela ondorio hori egongo zenik. Gaur egunetik sentsazioa daukat historia ez dela horrela kontatzen. Xulia-rekin historia berriz muntatzen saiatu nintzen, oso kontzeptu zinematografikoa da, gainera. Nire ustez historia berriz muntatu daiteke zinearen bitartez.
Lan horretan nenbilela Yoyesengana itzuli nintzen, 1980ko hamarkadaz ari baikara hitz egiten. Xulia heroina kontsumitzaileak eta Yoyes militanteak, agian, taberna berean kointziditu zuten, musika bera entzuten. Lotura horiek zineak egin ditzake.
Nola abiatu zenuen?
Yoyesen egunerokoa berrirakurri nuen lehenik. Kasu honetan konturatu nintzen bere historia ere modu berean kontatzen dela: ETAko buru izan, erbestea, itzuli eta ETAk hil. Baina zer gertatu zen Mexikoko bost urteetan? Ez da inoiz hitz egiten horri buruz. Nik banekien hori zela kontatu nahi nuena. Historia handi horiek puskatu, pitzadurak sortu, zalantzak, historia kontatzeko beste era bat. Hori izan zen lehen helburua. Xulia-n ez bezala, Yoyes ez dago, eta ezin nuen berarekin kontatu, baina Ana Torrent Yoyes pelikulan aktorea izan zen, dagoeneko egina zuen bere papera, eta sentsazioa dut askotan jendeari Yoyes aipatzerakoan, burura datorkiela Ana Torrenten aurpegia, ez Yoyesena. Orduan banekien Ana Torrentekin lan egin nahi nuela.
Zu eta Torrent zaudete aurrez aurre hitz egiten.
Marguerite Durasen Le camion pelikula oso garrantzitsua izan da niretzat, Duras bera, eta Gerard Depardieu agertzen dira irakurketa bat egiten, eta erabaki nuen nik ere hori egin nahi nuela. Ez zait protagonismoa gustatzen, eta, askotan zuzendariak pantailan ikusten ditudanean ez zaizkit asko gustatzen, baina arraroa zen beste norbaiti eskatzea ni antzezteko. Beraz, erabaki nuen ni neu izatea. Funtsa irakurketa bat izan da, eta irakurtzen gindoazen heinean argia joan egingo zela —elementu zinematografiko garrantzitsu moduan, argia zinean guztia delako—. Egiten dugun irakurketa imajinatutako pelikula baten gidoia da.
Yoyes eta heroina aipatu dituzu zure bizitza zeharkatzeko orduan. Zein zentzutan?
Gure identitatea kontakizunen bitartez eraikitzen dugu, eta kasu honetan oso kontakizun handiak izan dira. Gure osaba bat heroina zalea izan zen, eta hiesak jota hil zen, eta horrek familia osoa zeharkatu izan du. Eta Yoyesen kasuan, asko markatu ninduen lehen irakurketa hark, eta hemen bizitzeak. Interes apur bat baldin badaukazu politikan bizitzarekin lotzen dudala nik, zeren uste dut erabat zeharkatuta dagoela bizitza politikaren bitartez, galdera asko eragiten dizkizun errealitate batean bizi izan gara hemen. Uste dut zer ikusia duela ere bizi ez izandako gauzekin, bizi ez ditudan iraganekin, baina kontakizunen eta hitzen bitartez iritsi zaizkidanak.
Yoyes izan zen ETAko lehen emakume buruzagia. Kontzientzia feminista handia zuela esan ohi da.
Militantzia beti izan da oso matxista, eta hori arazo bat da. 1960-70eko hamarkadako militantziaz eta iraultzen inguruan erromantizismo handia dago, baina ez da azaldu emakumeen borroka erabat aparte zegoela, emakumeak erabat aparte zeudela. Yoyesen egunerokoan oso argi kontatzen da kontzientzia hau oso azkar piztu zitzaiola.
Egunerokon berak egiten zituen irakurketa guztiak ateratzen dira. Nik ere irakurketa horiek guztiak egin ditut. Lortu ditut Yoyesek berak irakurritako edizio berberak irakurtzea: Ulrike Meinhof, Aleksandra Kollontai ez nuen ezagutzen, Tina Modotti, Simone de Beauvoir… Beraz, ez da Yoyes bakarrik, emakume pentsalarien konstelazio batera iristen zara, garai ezberdinetakoak, baina interesak komunean zituztenak. Eta hori ere, zineak egin dezakeen zerbait da, denboran saltoak ematea. Eta imajinatu dezakezu, Mexiko Hirian Yoyesek eta Kollontaik elkar ezagutu zutela. Ez zen inoiz gertatu, baina, posible da. 1926 urtean Munduko lehen emakume enbaxadorea izan zen Kollontai, eta berak antolatu zuen inoiz egon den zinema sobietarraren lehenengo zikloa. Lotura oso magikoak dira, geruza asko gehitzen dituztenak, eta bat-batean zentzu askoz ere konplexuago batera eramaten dutenak bai historia, bai errealitatea, bai emakume hauen harremana, baita nire pentsamendua ere.
Ardura sentitu duzu Yoyesen figurarekin lan egiteagatik?
Beldurra ematen zidan. Oso figura garrantzitsua da hemen eta familia dauka. Harkaitz Canorekin hitz egitea izan zen egin nuen lehen gauza. Fakirraren ahotsa-n agertzen denez Yoyes, jakin nahi nuen zein pauso eman nitzakeen hanka ez sartzeko. Prozesu osoa lagundua izan da, hitz eginda eta komentatuta. Baina bertigoa ematen zidan, bai.
Aipatu ez dugun beste filma Zinebi saria ekarri zizun Zerua Blu da.
Euskal Kultur Erakundeak gonbidatu ninduen lan bat egiteko, eta bere soinu artxiboan bilatu behar nuen. Jakin nahi nuen ea elkarrizketaren batean norbaitek zineari buruz hitz egiten zuen. Hiru elkarrizketa atera zizkidaten. Lehena, izugarria zen: arrantzale batek kontatzen zuen nola ikasi zuten beita bizia [atunak banan-banan arrantzatzeko teknika]. Baionako zinema batera eraman zituzten, pelikula bat ikustera, eta hor ikusi zituzten japoniar batzuk horrela arrantza egiten, eta horrela sartu zen beita bizia Iparraldean! Bizitza eta zinea horrela elkartzen direnean txoratu egiten naiz.
Eta gero bestea Mamaddiren elkarrizketa zen [Zerua Blu-ko protagonista]. 17 urte zituenean pelikula batean AEBak ikusi zituen, eta zinetik ateratzean esan zuen «nik Ameriketara joan behar dut». Garai horretan mutilak joatea ohikoagoa zen, artzain lanetara, baina neska bat ez. Eta, hala ere, joan zen. Barku bat hartu zuen, eta astebetez egon zen itsasontzian. Pelikula batek zure bizitza hainbeste aldatu dezakeela ikusteak harritu ninduen.
Mamaddi ezagutzera joan nintzenean bere biloba berarekin zegoen, eta biak pelikulan ateratzeko proposatu nien. Hirugarren koadernoa oso zehaztua zegoen, hau ez hainbeste.Horren itxiak ez dauden pelikulak ariketa moduan planteatu ohi ditut. Ariketa bat izan zen argazki bakoitzean komentarioak egin, Manhattango mapa baten gainean Mamaddik zein kaletan bizi izan zen kontatzea, edo ingelesa ikasteko erabilitako liburua irakurtzea. Horrelako ariketa txikiak dira, eta gero muntaian ikusten dugu nola egin daitekeen. Bai Xulia eta baita Zerua Blu muntaian egindako pelikulak dira.
Nola hasi zinen; zerk mugitu zintuen hastera?
Amarekin asko lotzen dut, ama zinema zale amorratua delako eta elkarrekin zine asko ikusi dugulako. Ikus-entzunezko komunikazioa ikasi nuenean, gidoiak gustatzen zitzaizkidan, istorioak eta zinema narratiboa. Masterrean Jonas Mekas ezagutu nuen, eta flipatu nuen hori ere zinea zela konturatzean. Ez du zer ikusirik zine narratiboarekin. Buruz sartu nintzen zine esperimentalean. Gero deskubritu dut bien arteko nahasketa gustatzen zaidala.
Beti eduki dut gogoa zerbait egiteko, baina kostatu zitzaidan jakitea zer zen kontatu nahi nuena.
Donostian emakume zinemagile asko zaudete, zerbait aldatzen ari da.
Erabat. Oso era organikoan gainera. Irati Gorostidi, Maria Elorza, Maider Fernandez eta laurok urte berekoak gara, eta laurok Amara Berrin ikasi genuen, pentsa! Arantza Santesteban ere laguna dugu. Maddi Barber ere zinemagilea da eta nirekin muntaian ibiltzen da. Marina Lameiro, Jone Atenea, Gerard Ortin, Maider Oleaga —beste ibilbide bat duen arren—. Ia gehienak emakumeak gara, talde handi bat, adin berekoak gutxi gorabehera. Lagunak gara, baina gainera elkarrekin lan egiten dugu rol ezberdinetan, eta gure proiektuak elkarrekin partekatzen ditugu. Giro horrek laguntzen zaitu sortzera, ez zarelako bakarrik sentitzen. Talde baten parte sentitzen zarelako.
Zer suposatzen du honek hiriarentzat; zer ekarri dezake honek?
Zinea hobetzea, zalantzarik gabe. Super argi. Azken finean egiten dugun zinea oso zaila da jendearentzat, karteldegira iristea zaila delako. Jendeak zinean pentsatzen duenean ez duelako pentsatzen orokorrean guk egiten dugun zine motan. Oso inportantea da jende asko egotea zine ona egiten, ikuslearen kultura zinematografikoa ere pixkanaka aldatzen joan dadin.
(Argazkia: Joseba Parron San Sebastian)
Zinemaldia, Elias Kerejeta Zine Eskola, Filmategia eta Tabakaleraren programazioa bera eraikin berean. Zein aukera ematen ditu?
Nire ustez, zinema egiteko zinema ikusi behar da, eta programazioa funtsezkoa da. Zinema areto bat eskola bat da, beti. Programazioan egiten ari garena oso garrantzitsua da, hirira iristen direlako ikusteko oso zailak diren pelikulak, nazioarteko jaialdietan errekonozimendua dutenak, baina gero karteldegira iristen ez direnak.
Zine eskola ere super garrantzitsua da. Urtero 45 ikasle berri egoteaz gain, zinearekin lotuta, zinean lanean 30 herrialde ezberdinetako jendea. Eta, gainera, gero irakasle plantilla: oso zinemagile onak ari dira klaseak ematen hemen. Jende zirkulazio hori oso garrantzitsua da ideiak lantzen joateko, partekatzeko, eta uneoro ikasten egoteko. Azpiegitura aldetik, Tabakalerak materiala uzten du proiektuak egiteko, eta gureak bezalako aurrekontu txikiak dituzten proiektuetarako oso garrantzitsua da, zinea egitea garestia da eta.
Publikoarekin zer harreman du honek?
Zinema aretoen eta programazioaren garrantzia ikusten dut hemen. Gero kontua da jendeak zinea ikusteko gogoa duen edo ez, gauza berriak deskubritzeko gogoa duen ala ez. Nahiko konbentzionala da orokorrean jendeak duen ikuspuntua. Kristorena da Tabakalera moduko zine bat egotea, eta ostegun batean etorri eta Christian Petzolden pelikula bat ikusteko aukera edukitzea. Esperantza daukat jendea pixkanaka zinema mota honetara ohitzen joatea, eta gauza berriak deskubritzea. Zinemaldian aretoak topera egoten dira, baina azaroko ostegun batean, ez hainbeste…
Zinema feministari ere leku bat egin zaio.
Hasieran zine garaikidean jarri genuen fokua, karteldegira iristen ez zirenetan. Gero gehitu genituen atzera begirakoak. Zeren normalean atzera begirakoak izen oso handiak dira. Zine eskolaren irekierarekin, Carlos Mugirok beti aipatzen duen kontzeptu bat oso presente eduki dugu, zinearen hiru denborena, alegia: iragana, oraina eta etorkizuna. Oso garrantzitsua iruditu zitzaigun.
Zinema beti kontatu da modu berean, kontatzen dizkiguten istorioak bezala. Beti dira Lumiere anaiak lehenengoak, beti berdin. Alice Guy bezalako emakume zinegile bat izan zen historiako lehen fikziozko pelikula egin zuena. Nork daki nor den? Ideia horretatik hasi ginen, zinema feministaren historia zikloak programatzen.
Denboran aurrera eta atzera egiten ibiltze horrek asko erakusten du. 1960ko hamarkadako pelikula bat ikusten duzu, sekula bere berri izan ez duzuna, eta super erradikala, berritzailea eta apurtzailea dela ikusten duzu, eta historiatik erabat ezabatuta zegoela. Gure programazioarekin horretan saiatzen gara orain: ‘zer dago kanonetik kanpo?’ Historia ez delako bat, asko dira eta gure helburuetako bat da hona datorrenak bere zinemaren historia eraiki dezan, ikusten doan pelikulen bitartez. Ikasten jarraitzeko eta zinemaren historia etengabe berrikusten jarraitzeko.
Zer kontatzea gustatuko litzaizuke hemendik aurrera?
Egin ditudan hiru pelikulak kontuan hartuta, emakumeak asko interesatzen zaizkit, iragana asko interesatzen zait eta zinea asko interesatzen zait. Asko gustatzen zaidan kontzeptu bat da ‘proiektuak izan diren baina inoiz egin ez diren pelikulak’. Cahier du Cinema-ren zenbaki batean hainbat zuzendari agertzen dira horri buruz hitz egiten. Hirugarren koadernoa-n ere ikusten da hori, zinea ez direla bakarrik pelikulak. Elias Kerejetan asko lantzen da hori. Zinea egitea ere da pelikula bat proiektatzea, edo pelikula bati buruz idaztea, edo hitz egitea. Zineak imajinazioa aktibatzeko kristoren indarra du, baina imajinazio hori era ezberdin askotan formalizatu daiteke.
