"Zinemaldia, edo herritarrentzat da, edo ez du zentzurik"
Ez. Tabakalera ez dute komunistek bere egin. Hor ikusten den bandera gorri erraldoi hori, ez da, tamalez, iraultzarako dei bat, Donostiako Komuna errepikatzekoa. Alfonbra gorri erraldoi bat da, Zinemaldiaren 70. urteurreneko erakusketara daramana. Atzera begiratzen jartzen bagara, aurrera egiteko da, eta, nor hobeto, Zinemaldiko zuzendariorde Maialen Beloki Berasategi baino (Amara, 1983). Urteak darama festibala bederatzi egunetik 365 egunera pasatzeko lanean, eta etorkizuneko unibertsoa pentsatzen eta diseinatzen.
Lur Olaizolaren moduan, amarengandik datorkizu zinema zaletasuna.
Nire kasuan bai, oroimen hori dut. Ama oso zinemazalea da, eta literatura irakaslea zen arren, bere ikasleei jartzen zizkien pelikulak jartzen zizkidan, argi eta garbi umeentzako ez ziren arren. Doctor Caligari, Akira Kurosawarenak, Hollywoodeko melodrama klasikoak… Ez nuen ezer ulertzen, baina amarekin plan hori egiteagatik bazegoen gustatzen zitzaidan zerbait.
Nire gurasoak Astoria zinemaren ondoan bizi ziren, eta berehala hasi nintzen bakarrik joaten zinera. Ez nuen plan sozialik behar horretarako [barrez]. Eta, gero, argi eta garbi, Zinemaldiak eragina izan zuen. Festibalak liluratu egiten ninduen, ez bakarrik ikusten nituen pelikulengatik, baita horrek zekarren guztiak ere: ekitaldiak, glamourra… horrek ere eragina izan zuen.
Egun, gauza gehiago dago hirian, baina gaztea zinenean ez hainbeste.
Unibertsitatera joan aurretik, Astoriako zinea eta bideoklubak ziren nire iturria, ez zegoen beste aukerarik. Zineklubak eta horrelakoak ez nituen ezagutzen, eta nire lagunei zinema gustatzen zitzaien, baina ez ziren ni bezain zinemazaleak. Orduan, ez nuen plan hori jendearekin egiteko aukerarik. Gaur egun, gazte eta helduentzat aukera askoz zabalagoa da.
Antxon Ezeizaren inguruan doktore tesia egin zenuen. Hemen duzu bere argazkia.
Argazki hori egon zen Kutxako azken erakusketan. Ekarri zidaten bazekitelako asko miresten nuela. Saltsa guztietan ibili zen; Zinemaldikoetan eta beste askotan.
Ezagutzeko aukera izan al zenuen?
Bai, unibertsitateko bigarren urtean. Zinemaldian hasi nintzen praktikak egiten komunikazio sailean, eta ordutik beti egon izan naiz. Unibertsitatea bukatzean, Zinemaldiko egunetan, akreditazioak eta abar banatzen aritu nintzen lanean, eta banekien Antxon etorriko zela. Hala izan zen, eta berarengana joan nintzen, ikerketa egin nahi nuela esatera.
Zein izan zen bere erreakzioa?
Momentuan uste dut ez zuela ezer ulertu. Izan ere, iruditzen zait ez duela arreta nahikorik jaso. Bere kasua ez da ongi ikertua izan eta, zentzu batean, zinemagile ezezaguna da, Euskal Herrian ez hainbeste, baina Espainia mailan bai. Zirkulu txikietan soilik da ezaguna. Ez zuen imajinatzen inork tesi bat egingo zuenik beraren inguruan.
Are gehiago, 2000. hamarkadan.
Hori da. Mexikoko erbestealditik itzuli zenean [1978an], oso aktiboa izan zen euskal zinema nazionala defendatzen, eta, orduan bai, egunkarietan ateratzen zen eta pertsonaia publikoa zen. Denborarekin, eta eztabaida ahaztu zenean, bere figura ahazten joan zen.
Esandakoa, pixka bat harrituta geratu zen arren, gero oso-oso eskuzabala izan zen nirekin. Elkarrizketa luze pila bat izan nituen berarekin, dokumentazio eta material asko pasa zizkidan. Bere etxean egunak eta egunak eman nituen zinemaz, politikaz, eta ia edozertaz hitz egiten. Plazer bat zen berarekin hitz egitea.
Zinemaldiari esker ezagutu zenuen beraz.
Bai, dena hasten da eta bukatzen da Zinemaldian [barrez]. Eta ondoren, Antxoni esker ezagutu nuen Jose Luis Rebordinos. Tesia bukatu nuenean, eta oraindik defentsa egin gabe nuenean, Filmategia Antxoni buruzko liburu bat prestatzen ari zela esan zidan lagun batek. Hasiera batean urduri jarri nintzen, nire tesia ez zelako inoiz publikatuko. Jose Luisekin harremanetan jarri ninduten, eta liburuan parte hartzeko gonbita egin zidan, Jesus Angulorekin eta Antonio Santamarinarekin batera.
Eta, horrela hasi zinen Zinemaldian lanean?
Tira, denbora pasa zenean, deitu egin nion Jose Luisi [Rebordinos] galdetuz ea nola ikusten zuen lan mundua oraindik ez zen zuzendaria, Donostia Kulturan zegoen lanean. Zinema Ikasleen Nazioarteko Topaketa eramango zuen norbaiten bila zebiltzan orduan, eta horrela hasi nintzen.
Nolakoa izan zen hasiera?
Zinema eskolen nazioarteko topaketa zen hasieran, gero ikasleena izatera pasa zen, eta, azkenean, Nest. Zentzua zuen; hasieran zinema eskoletako arduradunak etortzen ziren, eta solasaldiak egiten ziren metodologia printzipioen inguruan, nola irakasten zuten zinema zinema eskoletan, eta horrelako gaien inguruan. Zinemagileei garrantzia ematera igaro ginen, eta hori bilakatu zen Nest. Asko hazi da programa azken urteetan. Hortik aurrera, ez da egon aurrekoaren berdina izan den urterik.
Zinemaldia zinemaldi bat baino zerbait gehiago da Z365.ekin. Jaialdiaz harago, unibertso oso bat ari da eraikitzen: Ikusmira berriak, Nest, Elias Kerejeta, Zinemaldi +… Zu zaude horien guztien atzean.
Duela bi urte inguru landu genuen kontzeptua. Ariketa teoriko baten ondorioa izan zen. Festival studies delakoa ezagutzen hasi ginen, zinema jaialdien inguruko ikerketa akademikoak sakonago ezagutzen. Azken urteotan paradigma aldaketa baterantz gindoazela ikusten genuen. Hainbat dira arrazoi nagusiak: digitalizazioa, COVID-19a, akademiaren sarrera, jasangarritasuna, genero eztabaida… kontzeptu asko ari dira eragiten eraldaketan.
Diagnosi hori egin ostean pentsatu genuen: zertan izango gara gu ezberdinak? Alde batetik, badugu tradizio bat talentu berriak bilatzekoa eta bermatzekoa. Bigarren saririk garrantzitsuena, adibidez, New Directors da, eta hori beste jaialdietan ez da gertatzen. Sail ofizialean beti topatzen ditugu bat, bi edo hiru opera prima, eta hori gure berezitasun bat da. Grina hori beti izan dugu.
Gainera, egoitza honi esker, eta, batez ere, Elias Kerejeta Zine Eskolaren, Filmategiaren eta Tabakaleraren arteko lankidetzari esker, jarri ditzakegu martxan programa ezberdinak urte guztian zehar egongo direnak, eta helburu izango dutenak talentu berrien bilaketa; talentuei laguntzea euren proiektua garatzen. Eta, hirugarrenik, ikerketa eta horren sozializazioa.
Guk dugun hori, ez dauka beste jaialdi bakar batek ere. Cannes, adibidez, maiatzean egiten da, momentu puntual batean, baina lantaldeak urtean zehar ez dauzka 40 lagun lanean, ez dute egoitza bat hirian Pariskoak dira gehienak, ez dute artxibo bat, ez dute egoitza bat laborategi eta zinema eskola batekin, edota erresidentzia batekin.
Eta eredu al da beste jaialdientzat?
Bai, beti esaten dugu: Munduan beste inon ez dira elkarlanean ari urte osoan zehar nazioarteko zinema jaialdi bat, nazioarteko zine eskola bat, filmategi nazional bat eta nazioarteko kultura garaikide zentro bat. Eta, gutxiago, egoitza honek dituen baliabide guztiekin. Kanpoan kontatzen dugunean, jende guztiari paradisua dela iruditzen zaio. Izan ere, talentu berriekin lan egin nahi baduzu, eskolekin eta erresidentziekin etortzen diren artista mordoa dugu hemen. Eta horri bertako zinemagileekin lan egitea gehitu behar zaio. Programa horiek guztiek ez dute zentzurik ez badituzte baliabideak eskaintzen bertako industria eta bertako talentuak aurkitu eta sustatzeko. Uste dut guk eskaintzen duguna ezin dutela beste jaialdiek eskaini.
Eta paradisua da?
Tira, toki guztietan bezala lan handia egin behar da, eta gauzak batzuetan ez dira hain errazak. Baina baietz esango nuke, paradisu bat izatetik dezente gertu dagoela! Egoitza honetan bi zinema areto eta bi erakusketa gune daude; zine eskolak duen laborategia bakarra da estatu mailan; 2deori esker bertan muntatu daiteke proiektua; azken pisua erresidentzia bat da eta lantokiak eskaini daitezke artisten gunean. Baliabideak ikaragarriak dira. Zailena, agian, koordinazio puntu hori topatzea da; azken finean, bakoitzak bere lan ildoak dauzka.
Tabakalera oso espazio garrantzitsu ari da bihurtzen eta hirian eragiten. Zenbaterainokoa da?
Askotan, emaitzak azkarregi eskatzen dizkiegu proiektuei. Tabakalera egoitzak martxan jarritako proiektu batzuen ondorioak ez dira di-da ikustekoak, baina jada hasi dira gutxika, eta ziur naiz laster ikusiko direla. Egia da zinemagile belaunaldi berri bat sortzen ari dela, batez ere emakumez osatua, gainera. Ikusmira Berriak programan, adibidez: Arantza Santesteban, Irati Gorostidi, Aitziber Olaskoaga, Maider Fernandez Iriarte…
Datorren urteetako euskal zineaz aritzen garenean, zinemagile horietako gehienak, momenturen batean, egoitza honetako programaren batean egon direla konturatuko gara. Bestetik, Elias Kerejeta Zine Eskolako ikasle asko, bertan ikasi ostean bertan gelditu dira, eta bertan sortu dituzte beraien ekoizpen, banatzaile eta abarrak. Bertako industria garatzen ari diren zinemagile gazteak dira. Batzuk bertakoak, besteak kanpokoak, baina euren proiektuak Donostian garatzea erabaki dutenak.
Tabakaleraz gain, hirira gehiago zabaltzea falta al da?
Hirari begira lan egiteko bokazio handia du, baina esango nuke komunikazio arazo bat dagoela, jendeak pentsatzen badu Tabakalera ez dela bertakoentzako, edo ez dauzkatela bertakoentzako baliabiderik edo proiekturik. Nik uste dut ondo azaltzen dituzunean ekosistemak martxan jartzen dituen proiektuak, ikusten duzula helburuetako bat bertako zinema mugitzea dela. Saiatzen gara ahal dugun guztietan honi buruz hitz egiten, baina askotan ulertu daiteke proiektua «nitxo» batentzako dela, eta ez da. Bitartekaritza lan hobeagoa egin daiteke, noski.
Euskal zinemaren egoera asko aldatu da azken urteotan. Zeintzuk izan dira gakoak? Eta nola ikusten duzu?
Badago euskal zine industria nahiko indartsu bat momentu honetan. Guk identifikatzen dugu, gutxi gorabehera, Loreak-en inguruan hasi zela euskal zinemaren loraldi bat. Zinemaldiaren aldetik argi ikusten dugu hori: pelikula mordoa jasotzen dugu eta sail guztietan daude. Oso proiektu ezberdinak daude gainera: proiektu industrial super handiak adibidez Moriartitarrek argitaratzen dituztenak bezalakoak—, baina baita dokumental txikiak ere.
Uste dut Donostiako Zinemaldia laguntza handikoa dela proiektu batzuentzat, baina Kimuak bezalako programen lana ere garrantzitsua izan da, identifikatu eta laguntza emateko. Urtean ehundik gora euskal film jasotzen ditugula esango nuke: laburmetraiak, fikzioak, dokumentalak eta denetarik.
Eta zer botatzen duzu faltan euskal zinemagintzan?
Zinemagileekin hitz egiten duzunean konturatzen zara lehenengo pelikula egitea asko kostatzen zaiela, baina askoz zailagoa dela bigarren proiektua edo hirugarrena egitea. Azken finean, ibilbide bat egiteko aukera izatea. Eta emakumea baldin bazara are zailagoa da. Zenbat zinegile ezagutzen ditugu Euskal Herrian ibilbide luzea egin dutenak? Garrantzitsua da talentu berriak aurkitzea eta laguntzea, baina ia garrantzitsuagoa izan daiteke beraien lan bizitza horretan laguntzea. Egia da hau ez dela soilik euskal zinemaren arazoa, leku gehienetan ikus dezakegu.
Erronkak aipatzerakoan erronka digitala aipatu duzu. Netflixekin dagoen harremanaz gain, Tik-tok plataformarekin egin du hitzarmena Zinemaldiak.
Digitalizazioaz hitz egiten dugunean bi gauza ezberdin dira: batetik, plataformak eta sare sozialak, eta, bestetik, guk gure lan prozesu guztiak digitalizatu egin ditugula. Zinemaldiaren benetako iraultza izan da digitalizazioa. Honen eraginez aldatu behar izan dugu orain arte genuen lan egiteko modua. Adibide argi bat: ni hautespen batzordean hasi nintzenean, DVDa iristen zen, eta kopiak egin, eta batzordekideei bidaltzen genizkien banan-banan. Gerora, gure datu-base digital propioa sortuta, esteka bidez hasi ginen ikusten, eta horrek esponentzialki igo du urtean zehar ikusten ditugun pelikula kopurua.
Plataforma digitalek ere, erabat aldatu dute guztia: ekoizteko modua, zabaltzekoa, kontsumitzekoa… Zinema industria guztiarentzat izan da iraultza bat. Guk sentsazioa dugu urte batzuk daramatzagula egokitzapen prozesuan. Argi ikusten da Netflixek egin duen gorakada eta beherakadarekin.
Zinema aretoek plataformekin izan beharreko bizikidetza mantentzeko oreka moduko bat iritsi beharko da. Aretoek bizitza jarraitzeko aukera izango dutela uste dut, urte zail batzuk izan dituzten arren. Hasieratik esan genuen plataformetako ekoizpenak onartuko genituela, Cannesek egin ez bezala, adibidez. Estatu bakoitzeko zine industriek euren berezitasuna dute, Frantziakoak babes handia bilatzen du.
Imajinatu zinemaldia. 70 urteotan festibala asko aldatu da. Zeintzuk dira zuretzat gakoak?
Jaio zenean, Zinemaldia elite batentzat pentsatua izan zen. 1970eko hamarkadan hautsi egin zen ‘Barrios y pueblos’ sailarekin, eta trantsizio garaiko testuinguruarekin. Bestelako sail eta ekitaldiak sortu ziren, helburu dutenak herritarrekiko hurbilpen bat izatea. Bokazio hori izan du ordutik Zinemaldiak: herritarrentzako jaialdi bat izatea. Konparatzen baduzu gurea bezalako beste jaialdiekin, ezberdintasunak izugarriak dira. Cannesera itzuliz: ez dauka hiriarekin inongo loturarik, ezin dira sarrerak erosi, ezin zara ekitaldi bakar batera joan, dena erabat profesionala da. Donostiren bokazioa, edo Berlinekoarena, adibidez, oso ezberdinak dira: herritarrentzako jaialdi bat ez bada, ez du zentzurik. Profesionalentzako espazioak baditugu, noski, baina ahal den guztia dago irekia herritarrentzat. Edo herritarrentzat da, edo ez du zentzurik.
Zer indartu beharko luke?
Zinemaldia bi gauza ezberdin dira: bata, jaialdia bera, bederatzi egunetan gertatzen dena, zeinetan zinema munduko profesionalak batzen diren. Eta, bestea, Zinemaldia erakunde gisa, Z365ekin identifikatzen duguna, urte osoan zehar lan egiten duena. Bi arlo horiek ondo definituta, eta elkarlana sendotuta izatea da etorkizuneko gakoa.
Egun jaialdia garatuago dago, baina lan egiten ari gara urte osoko egitasmoetan eta datozen urteotan hazkunde handiagoa izango du jaialdiak berak baino. Urte osoan egiten dugun lan horrek, jaialdian eragina izatea bilatuko dugu, eta, alderantziz. Hori da etorkizuna: talentu berriak bilatu eta ikerketa indartu.
Latinoamerikarekin duen lotura aipatu duzu baita ere.
Bai, asko landu izan du hau Zinemaldiak, historikoki. Hego Amerikaren Europarako atea izaten jarraitu behar dugu.
Euskararen presentzia zinemaldian indartu daiteke?
Pelikulen ehuneko bat euskarazko azpidatziekin proiektatzen da Zinemaldian. Noski, gure hizkuntza ofiziala da prentsaurrekoetan, webgunean edo ekitaldietan. Horrez gain, gero eta gehiago aurkitu ditzakegu euskaraz egindako pelikulak Zinemaldian. Loreak iritsi aurretik 25 urte egon ziren Zinemaldian euskarazko pelikularik eman gabe [Antxon Ezeizaren Ke arteko egunak izan zen azkena], eta, orain, ia urtero topatzen ditugu bat baino gehiago eta sail ezberdinetan. Ikusmira berriak-en urtero daude euskarazko proiektuak. Argi eta garbi gure helburuetako bat da euskal zinemari, eta, bereziki, euskarazko zinemari bultzada ematea.
Etorkizuneko ametsen bat? Zinemaldi ideal bat?
Zinemaldiaren oinarriak oso ondo daudela iruditzen zait gaur egun. Utopiaren batean pentsatzen dudanean, pentsatzen dut polita izango litzatekeela zinema areto gehiago izatea, programazio zabalago bat izateko, edo aurrekontu handiagoa izatea proiektuak gehiago hazteko. Baina kontuz. Baita ere pentsatzen dut Zinemaldia ondo dagoela duen tamainarekin. Bertara gerturatzen diren kazetari, industria kide edo izarrek hori da gehien maite dutena. Oso erraza da hemen lan egitea, oso gertukoak gara eta. Hazkundean pentsatu ostean beti datorkit ideia bera: ez gara gehiago hazi behar. Hazi ordez, ondo sendotu behar da.
