"Azkenean ohitu egiten zara biolentziaz beteriko errutina horretara"
'Garai baten kronika' izenarekin, San Telmo museoak erakusketa ederra antolatu zuen Fernando Postigo Silvaren argazkiekin (Gros, 1940). Hiriaren gatazken protagonistak jarraitu zituen 25 urtez 'El Diario Vasco'-n bere Nikon F kamerarekin. Donostiaren garapena erretratatu zuen, izan zitekeena eta izan dena, eta bikain oroitzen du gure Sebastiao Salgado partikularrak. Datorren asteazkenean, Egiako Gordegiak gonbidatuta, hitzaldia emango du Teila Fabrikan. Zelulosazko memoria, hezur haragizkoa egiten jarraitzeko.
(Argazkia: Joseba Parron) 
Nola hasi zinen argazkiak egiten?
1966an ezkondu nintzen eta emaztea haurdun geratu zen. Politikan konprometituta nengoen ni, eta ez nuenez kartzelan bukatu nahi, AEBetara joan ginen, Filadelfiara, han bizi baitziren emaztearen gurasoak bertakoa da emaztea. Han afizionatu nintzen argazkigintzara, etxekoei argazkiak eginez.
Nolakoa zen hango zure bizitza?
Emaztearen familiaren babesarekin errezagoa izan zen. Lan sozialak egiten aritu nintzen, puertorricar komunitatearekin, auzorik eta miserableenetan. Zientzia politikoak ikasten aritu nintzen aldi berean. Garai zirraragarria zen: Vietnamgo gerra, eskubide zibilen aldeko borroka, Pantera Beltzak… Oso berezia izan zen hori guztia bizitzea. Saigonen Askapen Mugimenduko tropak sartu ziren eguna oroitzen dut. Amerika hura oso berezia zen, orain denaren zeharo ezberdina.
Lana estatuaren “ongizate” programa baten baitan zegoen, diru-sarrerarik ez zuten familientzat, arropa, etxebizitza eta mantenua lortzeko. Puertorricarrez gain, beltzak eta beste hispanoak zeuden, apenas bizirik irauteko moduan zeudenak. Haien etxeetara joaten nintzen beharrak identifikatzera, senarrak abandonatutako emakumeei laguntzera, eta abar.
Zer topatu zenuen Euskal Herrian?
Momentu historikoa zen, ahaztezina. Jende oso ezaguna itzultzen ikustea: Santiago Carrillo, Josep Tarradellas, Jesus Maria Leizaola… Erresistentzia antifrankista guztia itzultzen ikustea ederra zen. Eta jendea? Jendea kalean, manifestazioak egiten astero-astero, aldarrikapen ugarirekin: dibortzioa, lan ordu eta soldatak duinak, presoak… Presiodun heltze bat zen, lehertzeko zorian. Eta, lehertu egin zen, bai, joder, ondo lehertu ere.
Nolakoa izan zen horrenbeste inplikatzea gatazka erretratatzen?
Azkenean ohitu egiten zara biolentziaz beteriko errutina horretara. Etxera iristean ez nuen fitsik esaten. Atentatu bat ikusten zenuen, mutiko batzuei bonba zartatu zitzaiela eta lehertuta zeudela, eta, etxera iristen zinen, zopatxoa hartu, eta komentatu ere ez. Errutina zelako ia. Harrigarria da nola giza natura ohitu egiten den muturreko biolentziadun egoera bat onartzera, eta horrekin bizitzera.
Gainera, arriskutsua zen gure lana. Kazetari grafikooi besokoak 1982 inguruan eman zizkiguten. Artean poliziaren aurrean ez genuen ezer, eta kargak zeudenean beti tokatzen zitzaigun gazteekin batera korrika egitea. Harrapatzen bazintuzten zureak egin zuen! Poliziak gorroto gintuen.
Lehen aldiz Espainiako Poliziak atxilotu ninduenean, Prim kalean izan zen, jeep bat pasatzean flasha erabiltzeagatik. Argazkia egitean, autoa gelditu egin zen, atzera-martxa sartu, nigana etorri, metraileta lepoan jarri, jeepean sartu, eta kalabozora. Egunkariak dei egin zuen, eta segituan askatu ninduten, baina lepoan metraileta bat edukitzearen beldurra hor geratzen da.
Gehiagotan atxilotu al zintuzten?
Bai, Frantziako poliziak. ETAk lehergailu bat jarri zuen Baionako suprefeturan, eta Biriatuko muga itxi zuten. Emaztea eta biok pasa ginen, pasaporte estatubatuarrekin. Hara iristean, argazki batzuk egitera joan, eta segituan harrapatu ninduten. Emaztea, generaman txakurtxoa eta hirurok eraman gintuzten komisaldegira. Espainiako poliziarekin hitz egin zuten, eta azkenean askatu nindutenean zera esan zidaten: «Hemendik kanpora joan, eta ez zaitez inon geratu muga pasa arte». Muga pasatzerakoan, hain zuzen, polizia bat ikusi genuen, guri begira, eta telefonoz abisua pasatzen.
Prentsa askatasuna kolokan zegoen urte haietan?
Poliziak harrapatzen bazintuen, txikitu egiten zintuen, baina txikitu! Eta mehatxuak ezin kontatu ere! Ohiko harroputz uniformeduna zetorren eta: «Kamera hautsiko dizut lehenik, eta ondoren zu». Oroitzen dut behin, ETAko komando bat harrapatu zutela Morlansen; hainbat hildako izan ziren. Angeluhandiko objektibo batekin nenbilen lanean, eta Guardia Zibilaren teniente bat etorri zen, mehatxu eginez, haien aurpegiak ez ateratzeko. Guk ezetz esaten genien, baina gero ateratzen baziren, ba, ateratzen ziren. Kasualitatez, bere argazkia atera zen egunkarian. Gerora jakin nuen Donostialdean kontrolak egiten aritu zirela hainbat astez, ni harrapatzeko. Urte batzuetara deitu egin ninduen, eta nitaz gehiago zekien nire seme-alabek baino!
Hori ez da duela hainbeste, 1991an.
Bai, bai. Utzi pitokeriak alde batera; gauza bat da zer dioen konstituzioak, eta beste bat segurtasun indarrek egiten dutena. Horren froga dira GAL, Intxaurrondo eta horiek guztiak. Intxaurrondotik ateratzen zen jendeak esaten zuen ezinezkoa zela hori deskribatzea.
Argazki berezienetako batzuk dira Gladys del Estalen heriotzaren aurkako protestakoak. Zer topatu zenuen bertan?
Egia esan, ez dut inoiz ikusi jendea horren haserre. Zeharo suminduta zegoen jendea, bene-benetako amorrua zen, eta kristoren ostia txarra. Oso, oso, oso bero zegoen giroa. Eta zelai beteko bataila izan zen Egian. Kaleak hartu zituzten. Kalez jantzitako polizia bat deskubritu zuten pistola atera zuen ere, eta jendeak kasik hil egin zuen. Inguruko batzuek babestu zuten, eta bertatik atera, eskerrak. Barrikadak itzelak izan ziren; inguruko eraikin batetik atera zituzten.
(Argazkia: Fernando Postigo)
(Argazkia: Fernando Postigo)
Argazki horietan ikusten da zuk aipatu duzuna; herritarren aldean zeundeten, eta poliziak zuei apuntatzen.
Los legionarios deitzen zieten istiluen kontrako guardia zibil batzuk etorri ziren behin Errenteriara; jendilaje galanta. Lokalak apurtzen aritu ziren, lapurretan eta abar. Bat-batean, amesgaizto baten modura, bakarrik geratu nintzen zumardiaren erdian. Furgonetak alde guztietatik zetozen, abiadura bizian, eta erdi irekita zegoen taberna batean sartu nintzen. Ate bat zuen atzealdean, eta etxe bateko hirugarren pisura igo nintzen. Atea jo nuen ero baten moduan, eta sartzen utzi zidaten. Ordu batzuen buruan, handik atera eta Donostiara itzuli nintzen. Biharamunean itzuli nintzen, eta okindegira sartu eta zera esan zidaten: «Aizu, mutiko, harrapatu izan bazintuzte, hilda zeundeke. Zure bila ibili ziren ordutan».
Beste behin, greba orokor batean, karga baten ondoren, furgoneta baten atzetik joan ginen, nire Vespa gorrian. Salamanca pasealekuan, poliziak atzeko atea ireki zuen, eta metro gutxira tiro egin ziguten. Pilotarekin sorbaldan eman zidaten, eta, joder, buruan edo aurpegian eman izan balidate, ezingo nuke kontatu ere… Zauri itzela izan nuen. Ez nintzen ospitalera joan ere; zer egin behar zidaten? Gainera, grisek zeukaten bertan pertsona bat edo bi, pilotakadaren bat zuen norbait joan ezkero, atxilotzeko.
Argazkilariek gatazketan duten garrantziaren isla dira adibide hauek?
Noski, ni polizia izango banintz ez lidake grazia putarik egingo egunkarietan ateratzeak, zer egiten eta jendea jipoitzen. Hemen baditut hainbat argazki: polizia nire lankideak identifikatzen, polizia guri seinalatzen, hona hemen kazetari bat zauriturik… Hemen ni bakarrik geratu nintzen, eta niri apuntatu zidan pistolarekin [hiru argazki ageri dira, armarekin nola apuntatzen duten ikusten da]. Momentu horretan, ez duzu asko pentsatzen, argazkia egin eta makurtu, beste aukerarik ez duzu. Basati hutsak ziren poliziak!
Estatuaren zein ETAren biolentzia erretratatzea tokatu zaizu. Nolakoa da kameraren beste aldean egotea?
Garunak klik egiten du, eta itxi egiten da. Garuna leherrarazi dioten tipo bat ikusten duzu, edo bonba bat lehertu zaien mutiko batzuk; haien zatitxoen artean zabiltza argazkiak egiten. Etxera itzultzerakoan, badugu mekanika mental bat: isiltasun gortina bat sortzen duzu, benetan ikusi duzunarengandik babestu ahal izateko. Ezin duzu astero atentatu bat edo bi ikusi, eta gero bizitza normal bat egin. Isildu, eta aurrera jarraitzen duzu.
Argazki gogorrak egin behar izan zenituen.
Argazki hauek ez genituen erakusketarako hautatu, oso gai delikatua delako [Argazki bilduma bat atera du, hildako mordoa ageri da orriz orri]. Argazki hauek ez dira inoiz publikatuko. Beasaingo udaltzaingoaren burua, Irungoa, Errenterian bedel bat, Pasaian guardia zibil bat eta udaltzain bat, Argalaren atentatua. Askoz gogorragoak dira argazki hauek. San Telmon ezingo genituzke horrelakoak erakutsi.
Gorputegietara sarbidea zenuten?
Lehen urteetan bazegoen halako noraez orokortu bat. Inork ez zekien ondo zer ari zen pasatzen, Poliziak berak ere ez. Anarkia edo kaos moduko bat zegoen, eta ia edonora sartzen uzten ziguten. Argazkilari grafikook argazki gehiago egin ditugu Guardia Zibilarekin eta Espainiako Poliziarekin, Ertzaintzarekin baino. Askoz gogorragoa izan zen Ertzaintza gurekin, askoz ere murriztaileagoa. Ez dakit zergatik; legalistagoak edo arauzaleagoak izango ziren.
Merezi ote zuen galdetzen al zenion zure buruari?
Ez. Oso kontziente nintzen une historikoa zela. Gizartea modu erradikalean ari zen aldatzen. Harrigarria eta polita zen, erregimen faxistaren kontrako herriaren haserrea orokorra baitzen. Eta gertatzen ari zen hori horren ondorioa zen. Nik behintzat hala justifikatzen nuen: ’40 urteren ostean, jendea erreprimitua, zapaldua, iraindua… Ez da ondo edo gaizki iruditzen zitzaidala, baina ez ninduen batere harritzen. Gutxienekoa hori zen.
Atzera begiratuta, zer iruditzen zaizu?
Sinestezina da hitza. Hainbeste hildako, hainbeste min, hainbeste jende kartzelan… Akaso polimiliek hobeto irakurri zuten egoera; XXI.mendean, erakunde armatu bat, herri zatitu batean. Ez zuen horrenbeste zentzurik, eta borroka armatua bere kabuz erori zen. Eta oraindik jendea kartzeletan, ba, terriblea da.
Eta hildako guztiak alde guztietan. Oso gogorra da. Saihestu zitekeela? Bada, noski. Lehen Mundu Gerra saihestu zitekeela esatea bezala da. Ez du zentzurik horrela pentsatzeak. Batzuek jakin zuten dinamika batzuk gelditzen, eta beste batzuek ez.
Ni udaletxera joaten nintzen, egunero. Eta ezagutzen nuen Gregorio Ordoñez, Hirigintza zinegotzia zena; ordu biak laurden gutxitan ikusi nuen, eta hiruretan garbitu egin zuten. Fernando Mujika ezagutzen nuen Espainiako Alderdi Komunistan ibili ginen garaitik. Larunbat batean ikusi nuen, eta astelehenean ni joan nintzen San Martin kalera, bere heriotzaren berri ematera. Fernando Buesa Miramar Jauregian egon zen bilera batean, berandu zebilela eta, pasilloan gurutzatu ginen hamarretan, eta arratsaldeko hiruretarako hilda zegoen. Eta hau, eta bestea, eta bestea…
Ordoñezen kasua bitxia da, Valentin Lasarteren sendia betidanik ezagutzen nuen eta [Lasarte kondenatu egin zuten hilketa horregatik]. Pistolaren aldean dagoena eta hildakoa, biak ezagutzen nituen. A zer eromena, ezta? Pelikula bat dirudi batzuetan, baina horrelakoak ziren gauzak…
Zure lanak merezi izan zuen?
Bai, erabat konbentzituta nago. Lekukotasun historiko bat utzi genuen, eta gertatukoaren zati handi bat modu grafikoan hemen dago. Eta horretaz gain, jendeak egunero hartzen zuen egunkaria, eta hildako bat ikusteak, edo manifestazioetako kargak ikusteak, inpresioa eragiten zuen, eta uste dut pentsatzeko balio zuela. Irudi bat ikusteak indar handia du. Argazki hauek garai gogor eta tirabiratsu baten isla dira.
(Argazkia: Fernando Postigo)
1990eko hamarkadan zeharo aldatzen dira argazkiak, gatazka politikoaren beherakada nabarmenarekin. Argazkilariaren begia aldatu delako?
Neke bat dago hor, bizitzako eremu guztietan bezala. Ezin duzu borroka dinamika iraunkor bat aurrera eraman horren gogor. Jendea nekatu egiten da. Eta gizartea aldatu egiten da: distantzia handituz doa, berekoiagoa egiten da, ez dago horren erradikalizatua, gauzak lortzea zailagoa da… Adibidez, autodeterminazio erreferendum bat: argi eta garbi dio konstituzioak ezetz. Ikusi katalanen kasua, nola egurtu zituzten. Jendeak ikusten duenean ez dela lorgarria, gutxika erretiratzen doa. Eta nekearen eta perspektiba errealistagoaren artean, jendea kontserbadoreago bihurtzen da. Tentsioa ezin da horren handia izan beti.
Donostiaren eraldaketa urbanistikoa jaso zenuen 1990eko hamarkadan.
Udaletxera joatean, politikaz gain zein lan egiten ari ziren galdetzen nuen, eta hara joaten nintzen. Miramar zinema, Kursaala, gas fabrika, Anoeta, burdinazko zubia eta abar. Garai hori lokalagoa izan zen niretzako, lasaiagoa. Egunerokotasuna islatzen, azken finean. Konformistagoa ere bai.
Egunkarian banuen sekzio bat, Sirimiri izenarekin; egunean argazki bat argitaratzen nuen bertan, hiriko gauza arruntak ziren, kaleko arazoak, haurrak jolasean, langileak, emakumeak paseatzen eta abar.
Hiriaren ehizan?
Erabat! Zirkulazio aldaketak, eta abar… pentsa gaur egun! Egin dutena koldarkeria bat da, erokeria bat izan delako. Baina egunkarietakoak isildu egin dira, erabat. Nik ulertzen dut; kazetaria egunero doa udaletxera, alkatearekin eta zinegotziekin egiten du topo egunero, eta tira, zaila da odoltsuegia izatea haiekin. Baina kazetariaren betebeharra da esatea hau ez dela posible. AEBetan kartzelan leudeke hauek, hiriaren ekonomiaren kontra jarduteagatik [barrez]. Erdialdea orube bihurtuko dute. Begira Garbera; zer dirutza ari diren inbertitzen, izugarria da.Munstro bat ari dira eraikitzen, zein helbururekin? Erdialdera joan ezin den jendea bertara joateko, eta igandetan irekitzen dutenean –azkenean lortuko dutela–, hori parke tematiko bat izango da. Garbera bihurtuko da hiriaren erdigune komertziala kanpotik datozenentzat.
(Argazkia: Fernando Postigo)
Zer behar da ‘Garai baten kronika’ egiteko? Edo bestela esanda, zer da garai baten garrantzitsuena?
1980koa gatazka politiko eta armatua izan zen, dudarik gabe; euskal erakunde propioen aldarria, Espainiako Errege-Erreginen bisita, Suarezena, Leizaolaren itzulera, kontzertu ekonomikoaren aldeko manifestazioak, eta abar. Presio sozial izugarria zegoen erakunde demokratikoak herrira hurbiltzeko. Biolentzia politikoaren bitartez erretratatu egin zen garai hura. 1990eko hamarkadan, aldiz, neke politikoa eta egunerokotasunera saltoa dago.
Eta gaur egun nola erretratatuko zenuke Donostia?
Tamalez, erretratatuko nuke japoniar bat Parte Zaharrean pintxoak jaten. Hirian sortu duten parke-tematiko-gastronomiko-kulturala da. 2022an Donostia definitu beharko banu, hori litzateke, barra bat pintxoz beteta, morroiak pintxoak platertxoetan jartzen lehen pentsaezina zena!, eta giri-ei zerbitzatzen. Fermin Kalbetonen donostiar bakar bat ere ez litzateke egongo argazkian. Errepaso historikoa egin ostean, erabat absurdoa da orain.
Zein da argazki on baten sekretua?
Instintu moduko bat beharrezkoa da; gauza bat delako ikustea, eta, beste bat, begiratzea. Gauzak begiratzen jakin behar da, eta bilatzen jakin, eta aurkitzen jakin. Ziurrenik leku guztietan daude argazki interesgarriak, baina lehenik imajinatu behar dituzu. Kalean, ume bat bizikletarekin jolasten; izan daiteke inoiz egin duzun argazkirik onena. Edo emakume batek supermerkatu batean prezioak ikustean jartzen duen sumindura aurpegia. Argia da oinarri-oinarrizkoena.
Eta fotokazetari on batek zer eduki beharko luke?
Instintuaz gain, jakin behar duzu politika zertan den. Zolitasun politikoak ezagutu behar dituzu; Maria San Gilek eta Odon Elorzak ezin dutela elkar ikusi, edo orain, VOXekoak nor diren, edo HBkoek orain dauden gazte komunista berriekin zer harreman duten. Mundu horiek ezagutu behar dituzu. Argazkigintzan formazioa ez ezik, formakuntza politiko eta soziala ere behar duzu. Ezin duzu gizarte bat erretratatu nola funtzionatzen duen jakin gabe, eta protagonistak ezagutu gabe.
Zuri beltzean lan egiten genuen argazkilariok; heroi batzuk ginen. Oraingo argazkilariei galdetzen diet, eta haiek ez dira erredakziora joaten ere; unean bertan bidaltzen dituzte, Internet bidez. Gu han geunden egunero-egunero! Adolfo Suarez Gasteizera etorri zen eguna oroitzen dut, Carlos Garikoetxea lehendakariarekin hitz egitera etorri zen, eta, sekulako giroa zegoen. Goizeko ordu bitan itzuli nintzen erredakziora: iluntasun handienean, argazki-filma atera behar nuen karretetik, likido batean sartu, denbora neurtu, lehortzen utzi, positibatu, errebelatu eta paperean fijatu. Hori egunero! Pentsa! Eta egun hartan, ba, gutxienez zortzi bat karreterekin etorriko nintzen!
Argazki gogokorik ba al duzu?
Txomin Iturbe ETAko buruzagiari egin nion argazkia, akaso. Instintu edo zorte handiena izan nuen. Pentsa, garaian, jeneral gisa tratatzen zuen Argeliako gobernuak. Frantziako Poliziak atxilotu zuen, eta Baionako epaitegian zegoen. Eskailera batzuk zeuden, behean, pasillo moduko bat, furgoneta bat sartzeko modukoa, eta bertan zeuden kalabozoak. Orduan ez genekien nondik aterako zuten, eta nik, ez dakit zergatik, behera jaistea lortu nuen, eta, bertatik atera zutenean argazki serie bat egin nion.
Bestelako lanak dituzula komentatu didate San Telmo museoan. Ikusiko ditugu zure bestelako lanik?
Diapositiba mordoa ditut, familiarekin eta umeekin. Eta gero, kakotx artean artistikoak direnak: ilunabarrak eta horrelakoak. Baditut, bai mordoa. Gustatuko litzaidake noizbait kaleratzea, baina beti izan naiz oso txarra horrelakoak antolatzen. Ez dut behar nuen guztia gorde. Baina tira, iragana ezin da aldatu, ezta?
