«Nazi bat ez izatea nahiko erraza da, txiste on bat egitea baino errazagoa»
Atzean Zuloaren esketxekin amaitu dutela iragarri berritan, KarKarKar 'stand-up' probalekua estreinatu dute: euskarazko umorea eta umoregileak sustatzea helburu. Donostiako Hiru Damatxo ekoiztetxearen helburua ez da soilik umorea —ur handiagotan ere badabiltzalako—, baina beti izan dute begi bat jarrita irrian. Proiektu berriez eta umorearen mugez aritu dira Lander Arretxea (Amara, 1992), Asier Kortabarria (Bergara, Gipuzkoa, 1992) eta Elba Berganza (Gasteiz, 1986).
Lander Arretxea, Ebla Berganza eta Asier Kortabarria, Hiru Damatxoko kideak. (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian) 
Nola sortu zen Atzean Zuloa?
Lander Arretxea (L.A.): Proiektua hasi genuenean, duela zazpi bat urte, sarean funtzionatzen zuten formatu solte batzuk zeuden, eta gu ere probatzen genbiltzan. Momentuan sortu zen Pantomima Full, eta artean oso ezaguna ez zela, interesa piztu zitzaigun eta Bagera elkartearekin egindako bilera informal batean atera zen ideia. Hasieran euskararen inguruko jarrera desegokiak parodiatzea zen asmoa: edo oso garbizaleak zirenak, edo teorian bai baina praktikan ez. Gerora, moldatzen joan ginen.
Arrakasta izan zuen gurean.
L.A.: Ez dago konpetentzia handirik ere [barrez].
Asier Kortabarria (A.K.): Arrakasta izaten zuen asmatzen genuenean; zeure burua hor ikusten zenuenean. Mendizalea edo Furgonetazalea parodiatu arren, badaude gai unibertsal batzuk, eta norberaren faltsukeria edo edozein ezaugarri ukitzerakoan, nabaritzen da.
L.A.: Pantomimarekin alderatuta, guk gertuko erreferentzietara jo dugu. Ez dut esango gauza batzuen inguruan inoiz egin ez denik umorea, zeren bai, egin da, baina kode berriagoetan gure inguruan dauden errealitatea batzuk ez ziren apenas jorratu. Adibidez, Ipar Euskal Herriarekiko exotizazioarena; denok identifikatzen dugu, baina ez da kasik umoretik jorratu. Aurrez ezagutzen zen formatua gertuko kodeekin identifikatzea izan da gakoa.
Asier Kortabarria eta Lander Arretxea Hiru Damatxo kooperatibako bazkideak dira. (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian)
Kopiatzearen ideia defendatu duzue?
L.A.: Eztabaida dezente eduki ditugu; kopia zer den eta zer ez den definitzea zaila da. Formatu bat kopiatu dugu, baina edukia inoiz ez. Kointziditu dutenean ere, guk egindakoa beraiek ostean egin dutelako izan da. Kasu honetan, oso esplizitua izatean, nabarmena da, baina telebistan, oro har, formatu bat hartu eta behin eta berriro egiten da, eta kategoria bihurtzen dira. Ni kopiatzearen alde nago, beti ere zurera ekartzen baduzu, eta zuk ere sortzen baduzu.
Kritika interesatzen zitzaizuen?
L.A.: Bost urte hauetan aldatu da egoera, eta, hein batean, horregatik utzi diogu egiteari. Hasi ginenean momentu on bat zen gure inguruko hainbat posizio zalantzan jartzeko, eta atzean zuloak zituzten identitate askori eusteko. Baina errepaso hori behin eginda, bada joder, denok daukagu atzean zuloa, eta ondo dago ukitzea, baina momentu batean izan daiteke oso akusaziozkoa edo itsusia. Zentzua du guztiok erakutsi nahi dugun horren hauskortasuna erakusteko, baina bihurtu gabe bizitza estilo batzuk demonizatzeko modu bat. Gehiago interesatzen zait guztiek uzten duten mezu orokorra eta ez banan-banako kritika espezifikoa.
Umorea egiterakoan ere, moralista izateko aukera dagoelako?
Elba Berganza (E.B.): Jendeak orokorrean identifikatzen dituen kode batzuk kritikatzea da gakoa. Ikusle moduan zu identifikatuta sentitzen zara, eta hortik egiten da. Bestea litzake norbaiten gainean barre egitea, eta ez zuen zentzu handirik hemen.
A.K.: Pertsonaietako batzuk ni neu dira: Bazkolondoko izarra, adibidez. Hori baino askoz okerragoa naiz. Hori da gakoa, barre egiten dugu, baina denon kontura.
L.A.: Momentu batean oso interesgarria egiten zitzaigun gure inguruko jarrera eta bizi estilo batzuez barre egitea, baina orain jada egin dugula, bada, tira, ahal duguna egiten dugu, eta animo jendeari!
KarKarKar sortu duzue, euskarazko lehen ‘open-mic’-a (mikrofono irekia).
E.B.: Proiektu pertsonalago bat egiteko gogoz ginen aspalditik. Bakarrizketena mahai gainean jarri genuen, denoi gustatzen zaizkigulako. Pentsatzen genuen abiapuntu ona zela umoregile berriak ezagutzeko eta plaza bat eduki nahi genuen euskaldun umorea jorratzeko. Gogoa dugu umoregileak euskaraz ikusteko, eta hortik tonu berriak, eduki mota berriak eta jende berriak ezagutzeko eta garatzeko.
L.A.: Hasierako Hiru Damatxoren enfokearekin konektatzera eraman gaitu. Garrantzitsua da esatea, hasi ginen hiru kideetatik ni bakarrik geratzen naiz bazkide gisa. Hasieran ilusioz eta borondatez egiten zen lan hori, gutxika proiektu enpresarialagoa bihurtu da gustuko ditugun proiektuei lehentasuna eman badiegu ere. Talde berrituaren ezinegon berrituetatik sortu den zerbaiten gisa ikusten dut nik. Eta hasierako beste proiektuen gisan Txoministak websaila, adibidez, borondatez ari gara eta ez estrategia komertzialetik.
Zergatik formatu hau?
A.K.: Denok kontsumitzen dugu umore hau, eta eredu onak genituen. Kataluniako eszena asko jarraitzen dugu, eta Peru Isasi lankidea Bartzelonan egon zen open-mic-ak ikusten. Komedia eszena osasuntsu bat dagoen tokian, open-ak daude. Zertarako behar diren? Esperientziadun umoregileek testu berriak probatzeko Antton Telleriak, adibidez, 300 laguneko eszenatokian probatu aurretik, eta plazak behar direlako jendea lehen aldiz igotzeko. Plaza horiek existitu izan dira gaztetxeetan eta tabernetan, baina zerbait egonkorra behar genuen.
E.B.: Hainbat umoregile biltzeko toki bat behar genuen, baita ere. Herri ezberdinetako umoregileak batu, jende berria ezagutzera eman. Interesgarria da eszena hori landu eta elkarlanean handitzeko, horrelako proiektuetatik sortzen dira bestelakoak. Euskarazko umorean indarra sumatu dugu faltan. L.A.: Bereziki Euskal Herrian, erakunde publikoak sartzen direnean jokoan, beste herrialde batzuetan behetik gora garatu diren gauzak goitik behera egiteko joera izan da. Espazio xumeak egotea AEBetan, Espainian eta Katalunian ikusi dugun moduan, determinantea izan da gaitasun batzuk sortzeko, eszena bat garatu ahal izateko, eta jendea gerora umoregile, aktore edo gidoigile aritzeko. Zero pauso horretan egongo gara, eta ea zer gertatzen den. Ez da izango guregatik, baina etorriko diren proiektu askoren pieza bat gehiago izango da.
Nerea Aranburu, Atzean Zuloa egitasmoko aktorea izan da, Ivan Aizpuruarekin batera. (Argazkia: Hiru Damatxo)
Donostian egitea da asmoa?
A.K.: Orain guretzat errazena zelako egin dugu. Iruñeko LABAn egiteko proposamena bota ziguten Twitterren. Bada, egin nahi badute open-mic bat gure filosofiarekin bada ongietorria.
L.A.: Jendeak izena eman beharko duen formatu bat da hau, beraz, gu ez gara ekitaldi hauek antolatzen ari, are gutxiago Euskal Herri osoan. Guk nahi duguna da espazio bat sortu, umorea egiteko segurua eta erosoa dena. Beste tokietan sortzen badira, bikain!
Hirira mugatzeak, hartzaileak eta umoregileak mugatu ditzake akaso?
A.K.: Badira open-ak hilabetean behin bost umoregile berberek egiten dituztenak. Horretan bihurtzen bada, bikain. Aurrekoan 110 lagun etorri ziren; saioko 40 etorrita ere ondo legoke. Proiektu honek ez du arrakastarik behar bizirauteko.
L.A.: Ez dugunez dirua ateratzeko anbiziorik, eta ez dugunez inoren salbatzaile izateko anbiziorik ere, inor ez badago prest hilabete batean, bada, atzeratu egingo dugu hilabete horretakoa, eta ez da ezer pasatuko.
Nola ikusten duzue euskarazko umorearen egoera?
E.B.: Telebistan formula agortuta dago, umorea stand-up-etan edo Interneten egiten da. Gaur egun, telebistan umore fresko eta ausart bat ikustea zaila da. Finantziazio aldetik ez da lehentasun bat. Sortzekotan, Interneten edo kalean sortuko dira gauza berriak.
L.A.: Gaur egungo telebistak baldintzatzaile gehiegi ditu: batetik, zer uzten dizuten eta zer ez, eta bestetik, publiko zabal batera ari zarela. Horrela, zaila da gai berriak esploratzea, zirikatzailea izango dena, eta abar. Euskal Herrian azken 30 urteotan nagusi izan den umorea oso zaharkituta dago. Gutxi batzuek jarraitzen dute hari horri tiraka, baina bide berriak jorratzen ari diren pertsona gehienak stand-up-aren eta zuzenekoaren eremuan daude.
A.K.: Badira proiektuak Kanaldude, Harri Salda, Kolpez Kolpe… baina, orokorrean, telebista publikotik kanpo egiten den oro oso ahula da. Euskarak ez du gaitasunik bere kabuz asteroko esketx saio bat sortzeko, autoekoitzia eta bertan lan egiten duen jendeari ordainduz. Barrexerkak ahalko luke egin, baina zein azpiegiturak baimentzen du hori? Eta haien umorea telebista jeneralistan egin ahal izango lukete? Edonola ere, ezin daiteke euskarazko umore undergrounda sortu, ez delako existitzen euskarazko umore mainstream-a.
Bakarrizketez harago, badago umorea, ordea.
E.B.: Denok daukagu sentsazioa umorea euskaraz ahul dagoela, baina berez badago asko, baina oso dispersatuta. Umorea ikusteko guneak badauden arren, ez da erreza detektatzea non dauden, oso solte dago guztia. Ikusgarritasuna garrantzitsua da; egiten dela eta jendeak entzuteko gogoa duela.
A.K.: Euskarazko umore eszena osasuntsu bat ez egoteak ez du esan nahi euskaraz umorerik egiten ez denik, edo umorerako joerarik ez dugunik. Asko jota da azpiegitura arazo bat. Batez ere, monopolio komunikatibo bat dagoenean, euskarazko edukirik sortzeko borondaterik kasik ez duenik, eta are gutxiago, umorezkoak.
Maialen Sorzabalbere, joan den KarKarKar saioan. (Argazkia: Hiru Damatxo)Hiru Damatxo
Eta, egiten den umorea, oso kamustua, gainera.
L.A.: EITBren joera izan da umorerik ez egitea, zuzenean. Barre Librea egin zen, baina oso formatu zaila zen eta jotzen zen umore pedagogikoago bat egitera. Euskarazko umoreaz gain, umorea nola egiten den ez delako erraza: astakeria salagarri eta ideia arbuiagarriak defenda daitezke eta.
Bestetik, jendearen kontzientzietan eragiteko modua izan daiteke. Umorea, orokorrean, ustekabean harrapatzen gaituen eremu bat da, eta umoretik kanpo ditugun freno batzuk gainditzeko gaitasuna dauka. Hori mila modutan erabili daiteke, baina komunitate bat kulturalki aberatsagoa eta askeagoa da, umoreari bere konplexutasunetik heltzen dionean. Ezin da ate hori itxi sartu daitekeenaren beldurrez.
A.K.: Horregatik da garrantzitsua aurrez aurre gauzak antolatzea. Zer gertatzen da podcasten gisako formatutan? Publiko bati ari zara hitz egiten, bere kodeetan, baina minutu bateko esaldi bat testuinguru horretatik ateratzen duzu, ez dakit nora igotzen duzu, eta hartzaileak ez du zertan ulertu. Facu Diazek hasten badu bere podcasta «Egun on ene bihotzeko faxista maiteak» esaten, nik badakit esaten ari dena ez dela benetan esaten ari.
Bigarren KarKarKar saioaren kartela. (Argazkia: Hiru Damatxo)
EITBn ‘Akelarre’ saioarekin izugarrizko polemika egon zen, adibidez.
L.A.: Akelarre-ren arazoa zen euskararekiko eta euskaraz egiten denarekiko ezezagutza batetik egiten zela umorea. Ezezagutzatik egin daitekeen umoreak, topikoetan gelditzeko arriskua du. Kasu honetan, topikoetan geratzeaz gain, gutxietsi egiten ziren hainbat errealitate.
A.K.: Edukian sartu gabe, Akelarre-ren kasuan badago haserre legitimo bat: kate publiko batek, zeinak bere aurrekontutik «zero» bideratzen duen euskaraz minimoki kritikoa den umorezko edukia sortzera, finantzatzea El Terrat gisako ekoiztetxe batekin barbaridade hau, erabat salagarria da.
‘Vaya Semanita’ eredu izan da?
A.K.: Beste modu batean ikusten dut; bai zela euskaldunak euskaldunez barre egiten, Akelarre-n baino gehiago, behintzat.
E.B.: Bereziki hasieran. Identifikatuak sentitzen ginen gauza batzuekin ausartu ziren. Nahiko kabroia zen. Berehala tonoa aldatu zuen, baina txikiteroena, ETArenak… bazeuden broma batzuk oso freskoak zirenak. Formula hori agortu zen. Oso azkar bihurtu zen klixe, eta txiste horiek grazia egiteari utzi zioten; eta Ocho Apellidos Vascos ondoren, zer esanik ez!
A.K.: Vaya Semanita-ren oinordekoa da Bocabeats Comedia [barrez]. Hasieran gizartea parodiatzen bazuen ere, bere buruaren parodia izaten bukatu zuen.
Lander Arretxea, Ebla Berganza eta Asier Kortabarria, Hiru Damatxoko kideak. (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian)
Zer iritzi duzue umorearen mugez?
A.K.: Nire titularra da: umoreak muga bakarra dauka, eta da kalitatea.
Baina aipatu duzue arbuiagarriak diren diskurtsoak ez direla onartuko.
A.K.: Baina, hain zuzen, horiek ez dira umorearen mugak, horiek dira gure mugak. Hau da: tipo bat txiste faxistak egiten ari bada, tipo hori ez da borrokatu behar umorearen mugen terminoetan, baizik eta politikaren eremuan. Espainian bost milioi lagunek ikusten badute El Xokas, eta bere txiste sasifaxistak eta matxistak, hor ez dago umoreari buruzko eztabaida bat, borroka politikoren eremua da.
E.B.: Umorea beti gizonezkoek egin dute, eta pribilegiotik barre asko egin dute gainontzeko pertsona eta egoerez. Orain, kontzienteago gara gauza batzuk ez direla onargarriak edo barregarriak, eta berehala esaten dute: «Joder, jada ezin da ezeren inguruan bromarik egin». Arazoa ez da zeren inguruan egin, arazoa da nondik egiten den eta umore ona egitea. Adibidez, titi handien inguruko txiste bat egitea umore txarra da. Ez da titien inguruan ezin dela egin, da zure ikuspuntua itxia dela, eta atzerakoia, eta ez duzula ezer esatekorik. Klixe batzuk errepikatzen ari zara, eta eroso zaude zure diskurtsoan ezer zalantzan jarri gabe. Umorea edozeri buruz egin daiteke, astakerien inguruan barre egiten dugu, baina nondik datorren ulertzen dugunean. Arazoa ez da hainbeste umorea mugatzea, jendea politikoki heztea baizik.
A.K.: Zure txistea ona den jakiteko, jakin behar duzu zure publikoa zein den, nola zabalduko den eta zuk zein posiziotik hitz egiten duzun. Hori da muga. Umorearen mugez ari garenean, errealitateak eduki beharko lituzkeen mugez ari gara. Ez litzateke inor hil beharko gosez; hori da muga, eta ez horri buruz txiste bat egitea. Eskuinari eta kapitalari interesatzen zaio eztabaida goian mantentzea, teorikoki, eta, aldiz, gertatzen denaren gainean ez da ezer esan nahi.
Umore mota bakarra jaso dugula eta, desintoxikazioa behar dugu, beraz?
E.B.: Bai, eta ez da txarra. Kantzelazioaren kulturaz hitz egiten da, eta hor moral bikoitza dago. «Kantzelatu dituzte», baina, era berean, dirutza kobratzen ari dira leku guztietan, eta edukiak egiten jarraitzen, Louis C.K.-ren kasua, adibidez. Dave Chapelle niri gustatzen zait, baina bere txiste transfobikoak ezin ditut jasan. Probokatzailearen izaerarekin dator, baina hori umorea da edo ea nork daukan zakil handiagoa?
L.A.: Begirada fobikoek eta gorroto diskurtsoak oso errotuta daude gure gizartean, eta, hain zuzen, horregatik, bestelako espazioak sortzearen beharra dugu. Euskaldunon ikuspegitik, garrantzitsua da euskaldunok umorea egitea. Begirada aurrerakoiak garatu behar ditugu. Umoregilea mugitzen da, puntu batean, publikoarekin batera. Aurrekoan Kote Cabezudoren txiste bat egin zuten Odon Elorza aipatuz, eta nik ikusi nuen Elorzarekin ari zela sartzen, baina batzuek txiste matxista gisa hartu zuten.
A.K.: Desadostasuna egotea ondo dago, eta norbaitentzat mingarria bada, eztabaida sortu dadila. Baina atzean dagoen intentzionalitate politikoa da inporta zaiguna.
Lander Arretxea, Ebla Berganza eta Asier Kortabarria, Hiru Damatxoko kideak. (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian)
Politikoki ez zuzena dioenean, %99an ideia eskuindarrak ditu.
L.A.: Zorionez edo zoritxarrez euskaraz egiteak bestelako baldintza batzuk ditugu. Ez dago aberasteko aukera handirik, eta aurrez aurrekoak garrantzia handiagoa du. Horrek dituen konnotazioak moldeatzen ditu pertsonak, praktikak eta diskurtsoak. Euskarazko umorea bultzatzeko espazioak sortzeak diskurtso atzerakoiei aurre egiteko balio beharko luke.
Zuen kasuan, zer da zailena umorea egiterako orduan?
A.K.: Txiste onak egitea. Nazi bat ez izatea nahiko erraza da, txiste on bat egitea baino errazagoa [barrez]. Kontu pertinentea da umoreaz hitz egitean nondik egiten den eta norentzat, baina mahai baten bueltan eztabaidatu ditzakegunak. Aldiz, tekla horrekin asmatzea askoz zailagoa da.
L.A.: Umoreak baditu primitiboak diren gauza batzuk. Igandean antzerki obra bat ikusten egon nintzen, eta aktoreak aurpegi arraroak jartzen eta arraro hitz egitearekin soilik, denak geunden barrez. Gidoigileontzat zailagoa da, paperetik ari garelako, eta ez gorputzetik.
Zer botatzen duzue faltan?
L.A.: Umorean bada gabezia bat, dela formaziorako oso leku gutxi daudela idazketari dagokionean, eta zer esanik ez fikziorako eta umorerako. Egiteko modu bakarra, askotan, hastea da. Behin hasita, kristoren jende ona aurkitzen duzu. Nerea Arriola orain arte ez dugu aipatu, baina berarekin hasi ginen gauza batzuk egiten. Guk ez genuen Nerea deskubritu; guk izan genuen berarekin topatzeko zortea. Baina jendea hor dago, eta espazioa ematen diozu eta bat-batean proiektu pila bat sortzen zaizkio, eta bere talentua erakusten du; baina gaitasun hori hor zegoen lehenagotik.
