«Desagertu guztiak aurkitzea lortu behar dugu, borroka eginez»
89 urte betetzear dela, bizitza osoan zehar entzun nahi zuena entzun berri du Josefa 'Pepi' Berasategi Etxeberriak (Antigua, 1935): Hipolito Berasategi Alcalde aitaren gorpuzkiak aurkitu dituzte. Briviescan jaioa (Burgos, Espainia), Donostian bizi zen Hipolito, eta 36ko gerrako lehenengo hilabeteetan, frankistek atxilotu eta fusilatu egin zuten. Desagertuta zeuden bere gorpuzkiak, baina Oiartzunen agertu dira, Iragorri inguruko hobi komun batetik ateratako gorpuzkien artean. Aita aurkitzeko itxaropena erabat galduta zuela aitortu du Pepi Berasategik, baina mezu argia bidali die oraindik senideak aurkitu ez dituztenei: "Borrokan jarraitu!".
Pepi Berasategi Etxeberria. (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian) 
Errepasatu dezagun zure aitaren historia. Noiz atxilotu zuten?
Aita 1936ko urriaren 29an harrapatu zuten: lan egiten zuen fabrikatik atera, eta Ondarretako kartzelara eraman zuten. Osteguna zen, eta nire anaia eskolan zegoen, baina ni, oraindik oso txikia nintzenez [21 hilabete zituen orduan], amonarekin nengoen egun hartan. Ama etxera iristean, ordea, aldameneko bizilagun Isabelek deitu zion, «Joxepa, disgustu bat eman behar dizut!», esanez. «Ze disgustu?» galdetu zion amak, eta «Poli —hala deitzen zioten aitari— kartzelara eraman dute» erantzun zion Isabelek. Umeak berarekin uzteko esan zion, eta kartzelara joateko, ea zer gertatzen zen. Hala egin zuen amak, eta itzuli zen esaten baietz, mantak eta afaria eraman behar zizkiola. Ez dakit hori aitak berak eskatu zion zuzenean, baina hori esan zuen amak.
Zergatik atxilotu zuten?
Bazegoen Juan Jose Basurto izeneko gizon bat, aitari mania omen ziona, hor nonbait. Eta, dirudienez, hark jarri zion salaketa, eta horregatik eraman zuten kartzelara. Dirudienez, aita UGT sindikatukoa zen, ezkertiarra, eta errepublikanoa izango zela pentsatzen dut.
Pepi Berasategi Etxeberria. (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian)
Nolakoak izan ziren lehenengo egunak?
Aitaren parteko amonak, Lasarten bizi zenak, amari esan zion anaia eta ni Misericordiara eramateko [umezurtzak jasotzen zituen zentro erlijiosoa], baina amak esan zion ezetz, umeak aurrera ateratzeko lan egiteko eskuak zituen bitartean gu ez ginela Misericordiara joango.
Egunero, ama Ondarretako kartzelara joaten zen aitari bazkaria eramatera, eta amak kontatzen zuen kartzelan zeudenek, kamioietan hara eta hona eramaten zituztenean, zera oihukatzen zietela: «Mujeres! Quered a nuestros hijos lo vuestro y lo nuestro! Y decidles la verdad el día de mañana!».
Azaroaren 6ra arte, egunero joan zen ama kartzelara. Ordea, azaroaren 7an, kartzelan esan zioten dagoeneko aita ez zegoela han, etxera bidali zutela. Amak esan zien ezetz, etxera ez zela joan, eta erantzun zioten alde egiteko, bestela ostikoka botako zutela.
Pepi Berasategi eta bere iloba txiki Amets Tolosa Berasategi, Hipolitoren argazki batekin. (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian)
Orduan hil zuten, beraz.
Ordutik, ez genuen aitaren beste ezer jakin. Eta gure osaba frailea lotsagabe hutsa izan zen. Hark nire amari esan zion behin ere ez genuela jakingo non zegoen aita lurperatuta.
Berak bazekien non zegoen?
Zeozer jakingo zuen! Lotsagabe hutsa izan zen, zentzu guztietan; agian gurekin ez horrenbeste, baina amarekin lotsagabe hutsa izan zen.
Zer egin zuen amak hortik aurrera?
Amonak esan zion gu bere etxera eramateko, berak zainduko gintuela, eta Andrestegira joan ginen bizitzera [Antiguako baserri bat], amonaren etxera. Amak zorte pixka bat izan zuen behintzat, Maria Luisa Rezola Lizarriturri ezagutu baitzuen, eta aitari gertatutakoaz hitz egiten, haren bidez lana lortu zuen amonaren etxetik gertu, Julianategi etxean.
Pepi Berasategi Etxeberria eta bere iloba txiki Amets Tolosa Berasategi. (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian)
Pepi Berasategi Etxeberria eta bere iloba txiki Amets Tolosa Berasategi. (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian)
Diskriminatuak izan zineten hortik aurrera?
Diskriminazio handia pairatu genuen, bai. Edonora joaten zinen, eta diskriminatu egiten zintuzten. Anaiari, adibidez, eskolan esaten zioten sorginduta geundela, gorriak omen ginelako; 5 urterekin hori entzun behar izatea ere… Oso gogorra izan zen. Horren aurrean, ama eskolako maisuarengana joan zen, eta argi esan zion anaia hara ikastera zihoala, eta ez halakoak entzutera.
Amak bazuen jenioa, beraz.
Beharko!
Noiz jakin zenuen aita frankistek hil zutela?
6 bat urte izango nituela, amari galdetu nion ea nor zen nire aita, eta erantzun zidan aita hilda zegoela. Anaia handik zebilen, gerturatu zen eta, jenio handiz, «gure aita ez dago hilda, gure aita Francok hil du!», esan zuen. Bera zeozertaz gogoratzen zen. Hori buruan gelditu zitzaidan, eta gero, etxean hegaztiren bat-edo hil behar zenean, burura etortzen zitzaidan.
Osaba bat ere baneukan, Asturiasen zauritu zutena, eta amonak zaindu zezan ekartzen zutenean, guardia zibilak ere etortzen ziren. Eta, behin edo behin, euskaraz hitz egiten harrapatu ninduten amonarekin-edo, eta «aquí se habla en cristiano» esan zuten. Eta osabak, jenio handiz, «qué cristiano ni que cristiano! Si habéis matado a su padre!», bota zien. Hori ere iltzatuta gelditu zitzaidan, eta, pixkanaka, gauzak ulertzen joan nintzen. Koskortzen zoazenean, ulertzen joaten zara zure aita ez dagoela eta zergatik ez dagoen.
Pepi Berasategi Etxeberria. (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian)
Nola joan zinen gertatutakoaren berri izaten?
Behin, amari galdetu nion ea zergatik geunden beti baztertuta, eta gaixoak, negarrez, «pobreak garelako», erantzun zidan. Gero, gauza batzuk kontatzen joan zen, baina ezin zen hitz egin ere. Gainera, ama ez zen etxean egoten, beti lanean zebilen, eta amonari zerbait galdetzen zenionean, beti esaten zuen ezin zela hitz egin. Kalera joaten zinen lagunekin, eta gauza bera, ezin zen hitz egin, kaletik zelatariak ibiltzen omen zirelako. Ni neska koskorra nintzen eta ez nintzen konturatzen, baina orain konturatzen naiz horregatik ez zigutela uzten hitz egiten.
Jendeak beldur handia zuen kalean. Euskaraz egiten bazenuen, baita ere, zigor handia jasotzen zenuen; beraz, kalean erdaraz egin behar! Nik amonarekin euskaraz egiten nuen beti, eta eskolan ikasi nuen erdaraz hitz egiten.
Nola markatu du zure familia aita faltatu izanak?
Tristura handia izan dugu beti horregatik.
Berasategik bere aitaren bi argazki daramatza beti soinean, eta elkarrizketara ere ekarri ditu; erdian ageri dena da Hipolito Berasategi. (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian)
Aitaren argazkiak daramatzazu beti soinean, ezta?
Bai, beti! Aitaren bi argazki ditut, bat Egin egunkarian agertu zena eta beste bat liburu batetik ateratakoa.
Gerora, zuen kabuz joan zarete ikertzen zer gertatu zen aitarekin, ezta?
Gure kabuz, bai, urte luzez. Gasteizera ere eraman ninduen behin Felix Sotok [Genozidioaren Biktimen Elkarteko kidea eta udaleko zinegotzi ohia], eta Iñigo Urkullu lehendakariarekin elkartu ginen; uneko argazkia ere badago. Oso jatorra izan zen gurekin, eta esan zuen desagertutako guztiak aurkitu behar zirela; ordea, zortzi urte pasatu dira eta ez dugu beraietaz beste ezer jakin.
Hernanin hil zutela pentsatu duzue duela gutxi arte.
Hala pentsatu izan dugu, bai, Hernanin horma handi bat zegoelako, izen askorekin, eta aitaren izena ere bazegoen han. Baina orain Iñaki Egañak esan digu ezetz, Oiartzunen hil zutela, han agertu baita.
Pepi Berasategi, Genozidioaren Biktimen Elkarteak frankismoak errepresaliatutakoei iaz egindako omenaldian, Ijentea kaleko ‘Dual’ eskulturan. (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian)
Nola jaso zenuen aitaren gorpuzkiak aurkitu zituztenaren berri?
[Hunkituta, Pepi Berasategik Amets Tolosa Berasategi (A.T.B.) iloba txikiari esan dio kontatzeko]: Etxean geunden, dei bat jaso zuen, hartu zuen, eta esan zionean nor zen, urduri jarri zen eta niri esan zidan telefonoa hartzeko. Beraz, niri eman zidaten berria, eta esan nionean aita agertu zela ia-ia atzeraka erori zen. Negarrez hasi zen… Hasieran, sekulako inpaktua izan zen berarentzat. Loteriaren hurrengoa etorri zaio orain, eta oraindik guztia prozesatzen ari da.
Urte asko izan dira.
P.B.E.: 87! Nik 88 urte ditut, eta itxaropena galduta nuen. Hauei [iloba txikiei] esaten nien nik ez nuela aita ezagutuko, baina beraiek noizbait ezagutzen bazuten, esateko asko maite dudala [zeharo emozionatuta].
A.T.B.: Nire anaiak [Adur Tolosa Berasategik] beti esaten zion, «izeba, zu hil baino lehen agertuko da».
Urtero, aitaren omenezko lorea jarri izan du Berasategik eskulturan. (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian)
Albistea jaso bezain laster, Ijentea kaleko ‘Dual’ eskulturara joan zinen aitaren omenezko loreak jartzera, ezta, Pepi?
Bai, bai! Loreak jarri behar zitzaizkion, eta hara joan ginen! Gainera, egun batzuk lehenago, azaroaren 7an, 87 urte bete ziren aita ezkutatu zutenetik, eta egun hartan bertan egon nintzen Juan Karlos Izagirrerekin hitz egiten [EH Bilduren udal bozeramailea eta Donostiako alkate ohia], eta urteurrenaren berri eman nion. Eta zer diren gauzak, urteurrenari buruz hitz egin eta hamabost bat egunera, aita agertu zela.
Albisteak oihartzun handia izan du, ezta?
P.B.E.: Bai. Aurrekoan irratian hitz egin nuen, eta jende askok hitz egin dit gaiaren inguruan ordutik, kaletik gelditu naute, besarkadak eman… Arnaldo Otegik ere jarri omen zuen mezu bat!
A.T.B.: Oihartzun handia izan du, baina alde batetik soilik; izugarria da.
Pepi Berasategi Etxeberria. (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian)
Asko borrokatu duzu memoria historikoaren arloan, aita eta desagertutako guztiak aurkitzeko.
P.B.E.: Oso prozesu luzea izan da, urte askokoa; ez gara geldirik egon. DNA laginak ere eman nituen, eta, azkenean, horri esker lokalizatu dute aita.
Noiz emango dizkizuete aitaren gorpuzkiak?
Larunbatean ekarriko dituzte udaletxera, 11:00etan. Oso pozik nago, bazelako garaia!
Pepi Berasategi Etxeberria. (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian)
Zer egingo duzue gorpuzkiekin?
Momentuz etxera eramango ditugu, eta ikusiko dugu. Hauei [iloba txikiei] esan diet: «Nahi duzuena egin, baina ni falta naizen egunean, aitarekin lurperatu nazazue. Ez dut ezagutu eta ez dut behin ere berarekin hitz egin, baina sartu nazazue han». Nik aitarekin egon nahi dut.
Zorionez, zure aita azkenean agertu da, baina oraindik frankismoaren biktima asko desagertuta daude.
Denak aurkitzea lortu behar dugu, borroka eginez. Aitari ere esan diot, «aita, zuk zauden lekutik ere lagundu, zure lagun guztiak agertu daitezen».
Zer esango zenieke desagertuta dauden biktimen senideei?
Borrokan jarraitzeko! Nik dagoeneko pentsatzen nuen ez nuela aita ezagutuko, zeren 88 urte ditut eta datorren hilabetean 89 beteko ditut; zeinek pentsatu behar zuen orain ezagutuko nuela aita! Nire aita azkenean agertu bada, agertuko dira gehiago; ez dezatela itxaropenik galdu! Hori esango nieke senide kuttun guztiei, desagertu guztiak agertu behar dira eta.
