'Jesusen Bihotza', itxita ez dagoen eztabaida bat
'Jesusen Bihotza' monumentua hiriko ia edozein puntutatik ikusten da. Batzuentzako hiriaren irudi ederra da, beste askorentzat, berriz, frankismoaren ondarea. Eztabaida abiatu berri da Memoria Historikoaren Aholku Batzordean aurkeztutako dokumentuekin.
Polemika deitzen zaie botereari interesatzen ez zaizkion eztabaidei. Jesusen Bihotza monumentua beti egon da eztabaidaren jomugan, eta udaleko Memoria Historikoaren Aholku Batzordeko Sinbologia Lantaldeak «eskultura frankista dela» frogatzeko dokumentua aurkeztu duenean, atera dira batetik eta bestetik «polemikara». «Elizarekin egin dugu topo», On Kixotek esango lukeen moduan.
Fernando Prado Ayuso Donostiako Gotzainak zortzi orriko dokumentua bidali zuen hedabideetara, eskulturaren inguruko «egitateak» aurkezteko. Eneko Goia alkateak erabilitako argudio berberak erabili ditu: frankismoaren aurretik sortutako ekimena dela, erakundeetatik kanpo proposatu eta finantzatu zela eta inoiz ez zuela Francori gorazarre egiteko sinbolo edo plakarik izan, inaugurazio ekitaldian nabarmendu zenez. Eta hiru argudioak egiak diren arren, apur bat testuinguruan jartzea falta zaie.
Jesusen Bihotzaren «milaka irudi»
XVIII. mendearen amaieran hasi ziren Jesusen Bihotzaren inguruko lehenengo kanpainak. «Jesusen Bihotzaren milaka irudi» banatu ziren Gipuzkoan barrena, eta XX. mendearen lehen laurdenekoak dira hainbat eta hainbat irudi. Parte Zaharreko Santa Maria elizakoa izan ezik, 1766koa omen da, eta itxuraz, penintsulako zaharrena da.
Honela, bada, 1926an, Pio XI aita santuak egindako adierazpenen ondotik, Gasteizko Gotzain Mons. Zacariasek sustatuta, «fededun talde batek» elizbarrutiko buletinean jaso zuen Urgullen Jesusen Bihotza eraikitzearen ideia. Zacarias gotzainak kargua uzterakoan, berriz ere, animatu zituen gipuzkoarrak obra hau egitera: «Koloso bat Urgullen, Gipuzkoako hiriburu ederra menderatzen duen puntu horretan altxatua; zeruaren, lurraren eta itsasoaren artean, zuen herrialde katolikoaren seme-alabak goieneko bedeinkazioak erakar zitzan». Apezpikuak, gutun horretan, «ideia azkeneraino eramateko borondate sutsuari eusteko» eskatu zien fededunei, eta Gipuzkoako eliza guztietan irakurri zen gutuna, eta diru «dezente» lortu zela kontatzen du Prado Ayuso gotzainak.
Errepublikan, geldirik
Proiektuak, ordea, ez zuen aurrera egin, «ezegonkortasun politiko» garaia zela eta, Prado Ayusoren hitzetan. Hain zuzen, 1920ko hamarkadan, Primo de Riveraren diktadura bete-betean izan ziren honako proposamen hauek, eta, 1931ean, Espainiako Bigarren Errepublikaren garaian, ez zuen lekurik.
Prado Ayusok ez ditu garai horietako eztabaidak jasotzen, eta, zuzenean, 1938 ilunera egiten du salto. 36ko gerra oraindik bukatu gabe, hirian 400dik gora fusilatu, milaka erbesteratu eta errepresio giro itogarria zegoen bitartean, proposamena berrartzeko une aproposa zela iritzi zuten Legion Catolica eta nazioarteko Otoitzaren Apostoluak mugimenduek.
Nola ez, Antonio Paguagua alkateak —lehendik mugimendu karlistan ibilitakoak—, ideia ontzat jo, eta lehenengo 100.000 pezetak eskaini zituen. Garaiko giroan ohikoa zen moduan, Francoren eta martiri faxisten omenaldi gisa irudikatu zuen eskulturaren eraikuntza. Argitaratu berri den 1939ko udalaren aktak, hori jartzen du agerian: «Gurutzada Nazionaleko martirien uko egite heroikoa adierazpen handi batean betikotu nahi duen ekimen» gisa ikusten zuten monumentua. Eta honela justifikatzen zuen: «Harpidetzaren hasierako lehen kuota udalarena berarena da; izan ere, hiri honetan monumentu handia eraiki behar da, Jesusen Bihotzaren estatua erraldoi batean azkenduko dena, eta Aberriaren Caudillo Salbatzailearen jeinuak gidatuta haren eta Espainiaren alde bizia eman duten guztiak bere maitasun besoen azpian babestuko dituena».
«Normaltasuna berreskuratu»
Urte batzuetan proiektua ez aurrera ez atzera geratu zen, harik eta 1944ko maiatzean, Carmelo Ballester gotzainak bilera bat antolatu zuen arte. Bertan izan ziren hiriko «agintari zibil eta militarrak», diputazioko lehendakaria eta Donostiako alkatea. Honela argudiatu du Donostiako Gotzainak hedabideei bidali dien oharrean: «Elizaren babeseko ekitaldi publiko hark ez zuen helburu politikorik: Jesusen Bihotzaren maitasunaren ageriko zeinua probintzia osoari eskaintzeko nahiari erantzuten zion, anaiarteko gatazkaren ondoren normaltasuna berreskuratu behar zuen garai batean».
Nekez ulertu daiteke faxismoak gobernatutako herri batean sortutako dinamika horren garrantzitsu bat, «normaltasunera» itzultzeko ahalegin gisa, militar eta agintari frankistek bultzatu eta babestuta. Egia da, bestalde, Prado Ayusok dioen modura, ezin dela frankismoan eraikitako guztia «monumentu frankistatzat» hartu. Honela egin beharko litzatekeela bestela, Donostia Ospitalea, Peñaflorida institutua, Perituen Eskola, eta Francok berak inauguratutako beste hainbat eraikin.
Ordea, manikeoa da frankismoarekin «inolako zerikusirik ez zuela» esatea, eta herritarren iniziatiba soil gisa irudikatzea. Herritarren gehiengo handi bat deserrian edo mehatxupean zegoen bitartean, agintari frankistek sustatuta —1.623 udal funtzionario ikertu eta baztertu ostean—, udal erabat antidemokratiko batekin.
Sarean, ere, izan dira eztabaidak. Erabiltzaile batek esan zuen, frankista edo ez, monumentuak bere amonarekin lotzen duela, txikitan hara eramaten zuelako. Ahaztu egiten dira eztabaida horietan denok ditugula amonak. Gurea, Irunberritik (Nafarroa) deserriratzera zigortu zuten frankistek, aita errepublikazalea zelako, eta Donostiara etorri behar izan zen bizitzera. Eta sekula ez zen igo Jesusen Bihotza-ren estatua azpira: «Hori hor jarri ziguten gerra amaitzean, oroitzeko nork irabazi zuen».
