Uliatarren ondarea gordetzen duten zaintzaile nekaezinak
Uliako Auzo Elkartea 1975an eratu zuten. Auzoari eragingo zion proiektu bat geldiarazteko piztu zen mugimendua izan zen bere hazia, eta bide beretik jarraitu du ondorengo bost hamarkadetan ere. Ingurua itxuraldatuko zuten mehatxu ugari gelditu badituzte ere, elkarteko kideei noizean behin galtzea ere egokitu zaie. Borrokan jarraitzeko grina, ordea, bere horretan mantentzen dute.
Uliako Auzo Elkarteko kide Beatriz Mena eta Felix Soto.Joseba Parron San Sebastian 
Hiriko auzo eta txoko gehienak, duela mende erdi zirenarekin alderatuta, oso bestelakoak dira egun. Garapenak eta hirigintzak lan hobea egin du batzuen itxura, ikurrak edota bereizgarriak gordetzen; beste batzuk, aldiz, birsortu edo desagertu egin dira. Argi dagoena da, Ulia ez litzatekeela egun den modukoa Uliako Auzo Elkarteak aurrera eramandako lanagatik ez balitz. Oso bestelakoa litzateke, akaso, ez ezagutzeraino.
Azken urtean nabarmen eraldatu den leku batean batu dira elkarteko lehendakari Felix Soto (Bilbo, 1937) eta bertako kide Beatriz Mena (Gros, 1974) Irutxuloko Hitzako kazetariarekin eta argazkilariarekin: Okendo jauregian. Alboan altxa dute Gastronomy Open Ecosystem (GOe) eta begien aurrean dutenak eragiten dien ezintasunaz eta atsekabeaz ari dira argazkiak egin bitartean. Kameraren klikak isildu berritan, ordea, zorabiatuta dagoela jakinarazi du Sotok eta kultur etxean aterpea bilatzea proposatu dio kideak. Auzoko parke berde bakarrarekin batera ia galdu dituzten eskaileretan behera doazela, hondeamakinak mugitutako lur zati bat erori zaie oinen aurreko mailetako batera. «Hemen gaude!», oihu eginez jakinarazi dio Sotok langileari kontuz ibiltzeko, beroak edo nekeak eragindako ondoeza une batez desagerrarazita. Ika-mika labur baten ondoren, kokaleku berrian, beharrezko dena (eta gehiago) kontatzeko prest daude biak.
Maiatzaren 12an 50 urte bete zituen Uliako Auzo Elkarteak. Borrokaz, garaipenez eta porrotez betetako bidea izan da. Soto beti egon da presente eta urteotan beste uliatar batzuk izan ditu bidaide, horietako bat, duela hiruzpalau urte batu zen Mena. Beste auzokide askoren moduan, GOe gelditu nahiak eraman zuen elkartera. «Eraikitzen hasi aurretik, jende dezente ibili ginen gauzak egiten, proiektua gelditzeko ahaleginean», gogoratu du Menak, baita kultur etxe atarian egiten zuten sinadura bilketan elkar ezagutu zutela ere.
Elkartearen hazia
Elkartea ezinbestean estuki lotuta dago Sotori: bera da sortzaile, hamarkadotan eragile nagusi, eta egun, berriro, lehendakari. Lehen lau urteetan izan zuen kargura bueltatu zen 2021ean, hain zuzen ere, Aketz Etxearen afera eta plan orokorra gainbegiratzeko ardura hartzeko. «Ibilbide osoa ezagutzen dut, hasieratik. Etxeari buruzko dena dakit eta badakit ere jendilaje horrek nola funtzionatzen duen», baieztatu du. Dioenez, halabeharrez ikasi du: «Ez naiz arkitektoa, ez naiz ingeniaria, ezta abokatua ere». Izan zen, ordea, Herri Batasunako zinegotzi 1970eko hamarkada bukaeratik 1990eko hamarkada hasiera bitarte, eta ezagutzak pilatzeko balio izan zion garai hark. Baita elkarte gisa egiterik ezingo ez zituzten gauzak gauzatzea ahalbidetu ere, «hori bai, kolpeak jaso nituen alde guztietatik».
Ibilbidea, baina, lehenago hasi zuen. Amaratarra gaztaroan, 1963an ezkondu zen eta Ulian etxea erosi zuten, emaztea bertakoa zelako. Inguruko azkena zen eta notarioarenera salmenta sinatzera joan zenean jakin zuen 190.000 pezeta balio zuela, nahiz eta beraiek 270.000 ordaindu zituzten. «Babestutako etxeak ziren», ñabartu du. Gerora ere, beste gorabehera batzuk izan zituen ondoko etxean jarri nahi izan zuten lantegi baten harira. Auzitan jardun zuten eta arrazoia eman zien Etxebizitza ordezkariak. Hor hasi zuen Sotok bere bidea.
Ia hamarkada geroago, auzoari eragingo zioen arazo baten aurka egitea erabaki zuen: Uliako Plan Partziala. 1972an udal gobernu frankistak onartua, Sagues, Zemoria, Uliako mendi magala, Ategorrieta eta Intxaurrondo Zaharrean 102 eraikin eraistea —1.500 etxebizitza inguru— aurreikusten zuen. «Felipe Ugarte zen alkatea», gogoratu du Sotok haren lorpenak zerrendatu aurretik, «Kursaala eraitsi zuen, Telefonica saldu, Atotxako dorrea eraiki, Erregenea Igeldon… Uste zuen hemen ere egingo zuela». Sagues, San Blas, mendi magala… dena bota asmo zuten. «Eskandalua izan zen, baina Francoren garaiak ziren».
Herritar ugari joan zen udalbatzarrera protesta egitera. Soto altxa, eta alkateari leporatu zion bere etxea bota nahi zuela. Kalapita geldiarazi nahian, alkateak ukatu egin zuen eta gaia lantzeko sei laguneko talde bat osatzea proposatu zion. Ez zuen nahi, baina auzotarrek konbentzitu zuten. Urtebetez aritu ziren bilerak egiten, tentsioz betetako hilabete moduan deskribatu ditu, udalak izendatutako lehen taldeak ez baitzuen beraiekin hitz egin nahi. «Beste sei izendatu zituzten. Haiek, bitxia da, gure alde zeuden». Hala, plan partziala geldiaraztea lortu zuten, uliatarren lasaitasunerako, eta bidean sortutako mugimendua auzo elkartearen kimua izan zen. Hala, 1975eko maiatzaren 12an erregistratu zuten. Hiriko lehena izan zen.
Garaipen asko
Kontatutakoa izen zen lehen borroka, baina beste hainbat etorri ziren jarraian. Esaterako, zulo handiz betetako aparkaleku erraldoi hutsa zen Sagues urbanizatzea. Soto zinegotzia zela batzuk aldatzeko aukera izan zuen. Ulian dauden sei ibarbideetan dorreak egin nahi zituzten, eta gainerakoan, lauzpabost altuerako etxeak, goiko errepideraino. Sotok hiri lurren muga zehaztu zuen, gehienez, 30 metro Rodil zeharbidetik. Handik gora ezingo zen etxerik egin mendian. «Zergatik 30 metro? Maltzurkeriagatik. Dena publikoa zen, baina saldu egin zuten, behetik gora. Hori zehaztuta, ezin zuten goraino eraiki. Tranbiaren bidea salbatu zen; orain, Nekane Arzallusek bertan eraiki nahi du».
Hamarkadotan elkartea hainbat ekinbidetan murgildu da auzoarentzat azpiegiturak lortzeko. Lorpenen zerrenda ez da laburra: anbulatorioa, Manteo frontoia, Ulia Mendia parke gisa kalifikazea, Okendo Kultur Etxea, Zubiri-Manteo institutua, auzoko lehen kabinete psikopedagogikoa, kultur jarduera ugari —dantza taldea, pintura tailerra, egur taila, yoga…—, jubilatuen etxea, Rodil-Zorroaga autobusa…
Zein nabarmenduko luketen galdetuta, Murgitako kala aipatu dute biek. «Gauza potoloa». 2003 urtearen bueltan, Uliako kostaldean dagoen kala desagertzear egon zen. Gunea porlanez bete eta bertan ur araztegia jarri nahi izan zuen, egun, Loiolan dagoena. Auzo elkarteak bisita gidatua egin zuen, «jende asko etorri zen», eta proiektuaren ardura zuen Kantauriko Konfederazio Hidrografikoarekin ere hitz egin zuten. Zenbait eginbideren ondoren, gelditzea lortu zuten.
«Joan behar izatearen eragin soziala ez du inork kontuan hartzen,
etekina besterik ez dute nahi. Dirua, boterea…»Beatriz Mena, Uliako Auzo Elkarteko kidea
Horrez gain, Ulian eraikitzeko lizentzia «pila bat» bertan behera utzi dituzte. «Udalaren aholkularitza juridikoak lizentziak errazegi baimentzen zituen eta proiektu askotan zegokiena baino lursail zati handiagoak jartzen zituzten. Irregulartasun hori zuten proiektu guztiak atzera bota genituen», nabarmendu du Sotok.
Joan eta itzuli zen Monpaseko pasabidea ere atzera bota zuten, bi aldiz. Deigarria iruditzen zaio Odon Elorza alkate zela, eta aurka zegoen EAJ oposizioan, Eusko Jaurlaritzaren Ingurumen Sailak proiektuari uko egitea —EAJren esku zegoen—, baina PSE-EEren gobernu garaian, txostena, aldiz, aldekoa izatea, «funtzionario berak baziren ere».
Bitan geldiarazi dituzte, halaber, Uliako Mintegietako parkeko asmoak. Lehenik, 2006 urtearen bueltan, txaletak eraiki nahi izan zituzten bertan; ondoren, 2014an, gazteentzako etxebizitzak altxatzeko proiektua sortu zen. Huts bati esker, galdu zuen udalak: «Ez zuten ingurumen azterketarik aurkeztu». Era berean, ur biltegiak ere babestea lortu zuten, Eusko Jaurlaritzak monumentu izaera eman diolako.
Porrota, oraingoz
Zergatik horrenbeste saiakera eta mehatxu? Menak argi du: «Hau dena oso baliotsua da»; eta Sotok pixka bat gehiago sakondu du. «Hirien arazo nagusia da gasik eta petroliorik ez dutela. Eduki dezaketen negozioa paisaia da. Saltzen ari direna paisaia da. Eraikitzeko lurra. Baina hori herriarena da». Donostian apenas dago eraikitzeko lurrik, eta Ulia «espekulatzeko» baliatzen ari direla diote. Berdeguneak, gainera. «Berdegune horrek funtzio bat du eta legez bertan egon behar du. Bai horrek baita eraikitzen ari ez diren beste askok ere». Hori horrela, auzo elkarteko kideen kezka magalean gora egitea da: «Mendia babestu behar dugu». Tranbiaren bidea hiri lurren mugatik gora dago eta tarte hori bete nahian dabiltzala kezkatzen ditu. Ehun urteko zuhaitzak bota dituztela ere salatu du, eta etxebizitza bakoitzeko sei berri landatu beharko lituzketela. «Eta horrela, dena».
Azken gatazka, oraingoz, GOe izan da. «Denok uste genuen ez zutela egingo, baina sartu zirenean, guztiarekin sartu ziren», gogoratu du Menak. Zuhaitzak moztea izan zen lehen pausoa. Bizilagunak haiei lotuta bazeuden ere, aurrera jarraitu zuten. «Felix zuhaitz baten azpian zegoen eta mozteko esaten zioten langileari. Ezin genuen sinetsi». «Ez dute inoiz gurekin hitz egin nahi izan», kexu da.
Une honetan errekurtsoa jarrita dute eta eraikitzeko lizentziaren gainekoak erabakitzeke Donostiako auzitegian. «Oraindik ez dute ezer esan. Arazoa hori da: epaitegiak baditugu, baina justizia? Noiz eta nola? Asko tardatuko dute», gaitzetsi du Sotok. Txarretik zerbait ona ateratzekotan, proiektuaren aurkako protestetan jendetza biltzea lortu dute, nahiz eta gerora, asko atzean gelditzen joan den. Etsipena zabaltzen joan da eraikinak altuera hartzearekin batera, «jarraitzea alferrikakoa» dela. Atzera egitea erdietsi dutenen adibideak badaude eta pare bat ekarri dituzte haiek azaltzera. Esaterako, Madrildik etorri ziren eraikitakoa bota eta parke bat egitea lortu zuen bizilagun talde bat, nahiz eta hamar urte behar izan zituzten. «Jarraitzen dugunok itxaropena dugu. Ez dakit botako duten edo ez, baina hori dena auzorako geldituko da», aurreikusi du Menak.
Ez dute amore eman. Are gehiago, Soto lanean ari da lurrak udalarenak ez direla frogatzeko, Ongintza Batzordearenak, baizik. «Beraz, ezin ditu lagatu». «Udalak bere izenera inskribatuta ditu, Elizak beste ondasun batzuekin egin duena egin zuen. Lurrak batzordeak erosi zituen, gero, ospitalea botatzeko agindua eman zuten, eta batzordeak ordaindu zuen. Zer gertatu zen? Batzordeko lehendakaria udalaren lehendakaria zela».
Ondarea babestu
Batzuk joan, besteak etorri; jendearen erantzuna boladaka badoa ere, pozik daude auzotarrekin. Menak 65 urteren bueltan dauden emakumezkoak aldarrikatu ditu, «horiek dira proiektuaren zutoina. Etxekoandreak, ikusi eta ezintasuna eragiten diena. Auzokoak, hau ezagutu dutenez, gehiago sentitzen dutenak. Bazekitenak hemen inori esan gabe atera duten amiantoa zegoela, hor bota baitzituzten San Frantzisko kaleko fabriketako hondakinak. Memoria dute, Felixek moduan».
Gazteak gutxiago dira, baina Menaren ustez horren atzean auzokoak ez izatea egon daiteke. «Familia dirudunak etorri dira, ez direnak auzokoak, itsasotik gertu egon nahi dutelako… Hemen bizitzea gustatzen zaio erosotasunagatik, baina ez du memoriarik, ez du uste hau gurea denik, borrokatu beharreko zerbaiten moduan sentitzen. Guk ezintasuna eta basakeriak egiten ari direla uste dugu».
«Hiriek eduki dezaketen negozioa paisaia da.
Saltzen ari direna paisaia da. Eraikitzeko lurra.
Baina hori herriarena da»Felix Soto, Uliako Auzo Elkarteko kidea
Uliatar askok, aldiz, auzoa utzi egin behar izan dute eta espekulazioa besterik ez dute ikusten inguruan. Mena bera, auzora bueltatu aurretik, Intxaurrondora joan zen bizitzera. «Joan behar izatearen eragin soziala ez du inork kontuan hartzen, etekina besterik ez dute nahi. Dirua, boterea… Gure dirua kudeatzen dute eta hemen bizi garenon bizitzei eragiten dieten erabakiak hartzen dituzte gu kontuan hartu gabe, mila aldiz eskatu badiegu ere».
Argi du etxebizitzak behar dituztela auzoan, bai gazteentzat bai adinekoentzat.«Dirutza ordaintzen dut nagoen tokian bizitzeko. Zortea dut, belaunaldi oso bat dago, zaharxeagoa eta bereziki gazteagoa, ezin duena auzoan bizi. Hemengoak gara, bertakoak sentitzen gara, baina ezin dugu bertan bizi. Hor —GOe dagoen orubean— babes ofizialeko etxebizitzak egin zitezkeen edo beste edozer. Gainetik, gaizki egin duten dena ikustea!».
Oztopoz oztopo
Elkarteak antolaketaren ardura hartzen du, deialdiak egin, gauzak diseinatu… «Auzokideek guk antolatzea nahi dute. Adibidez, mobilizazioak dei ditzagula eta gero beraiek parte hartu». Taldean zazpi-sei dira eta eurek egiten dute alegazioei lotutako guztia. Sotok aitortu du apenas lo egiten duela lizentzien kontu guztiekin lanpetuta. «Adi egon behar dugu. Gainera, dena oztopoak dira: aurrez hitzordua hartu, bidali, jasotzean bost egun soilik edukitzea aztertzeko, ordaindu…».
Udalarekin harremana «zatarra» dela dio. «Nire ustez, egungo udala kaltegarriena da. Erabateko degradazioa dago, dena ‘baina’-k dira. Maiatzeko plenora joan nintzenean, lau kontrol pasatu behar izan nituen, azkenenekoan poltsa barrua erakutsarazi zidaten. Aurrez hitzordua eskatu behar duzu, Arartekoari erantzuten diotenean niri erantzuten didate…». Eskatutako bilerak ez dizkietela ematen ere salatu du. «Ezer ere ez. Oposizioari ezkutatuko diote, ez dakit nola onartzen duten. Ni banintz, eskandalua egingo nukeen. Nola da posible. Ez dute salatzen ere. Existitzen ez direla dirudi».
Beste auzo elkarteekin hartu-emana, aldiz, oro har, ona da; bi motatakoak daudela zehaztu arren: lan egiten dutenak benetan eta diru laguntza jaso eta jaiak antolatzeko daudenak. Ingurukoekin dabiltza nagusiki, Egia, Intxaurrondo, Bidebieta, Altza eta Loiolarekin, baita Igeldokoarekin ere, jada «herria» bada ere.
Aketz Etxea egoitzaren jabetza, ezbaian
Ategorrieta hiribideko 67an dago Aketz Etxea. 1974an desjabetu egin zuten eta urte batzuk lehenagotik utzita zegoen. Ekipamendu faltari erantzuteko, auzolanean birgaitu egin zuten uliatarrek. Jakinarazi bazioten ere, Eusko Jaurlaritzak eraikinaren jabetza aitortzeari uko egin ziola gogoratu du Felix Soto auzo elkarteko lehendakariak. «Desjabetutako etxebizitza moduan erregistratuta zegoen; desagertu balitz bezala».
Zenbait hilabetez, etxearen ardura hartu zuten eta Jubilatu Etxe gisa aurkeztu, «bertan egiten genuen guztiaren estalkia izan zen». 1974an, Etxebizitza ordezkariarekin hitz egin zuten eta han gelditzea adostu zuten, beti ere, Ondasun Higiezinen Zerga ordainduta. Hala izan zen 1999ra arte. Orduan, Jaurlaritzako Martin Arregirekin akordioa egin zuten, eta Aketz Etxean irabazi asmorik gabeko jarduerak egiten zituztenez, salbuetsi egin zituen. «Alegia, ez gara gauez eta ezkutuan leihotik sartu, baimenak genituen».
2021ean, ordea, hura uzteko eskakizuna jaso zuten. «Garcia Cañivano zinegotzi ohiaren semeak etxea berreskuratu nahi du. Okupak ginela uste zuen», argitu du Sotok, eta, hala ere, gaitzetsi duenez, «Goiak baimena eman dio gunea eraldatzeko, eta guri ez digu ezer esan».
