40 urte Mikel Zabalza gabe: iluntasunean jarraitzen duen gezur argi bat
Mikel Zabalza hil zutenetik 40 urte bete dira, eta, urteurrenaren bueltan, auziari buruzko mahai ingurua egin zuten astearte arratsaldean Altzan Paco Etxeberria mediku forentseak, Iñigo Iruin abokatuak eta Mikel Zabalzaren arreba Idoia eta Itziar Zabalzak, Garazi Castaño kazetariaren gidaritzapean.
Idoia Zabalza, Itziar Zabalza, Garazi Castaño, Iñigo Iruin eta Paco Etxeberria, Mikel Zabalzari buruzko Altzako mahai inguruan.Beñat Parra 
Altzako Tomasene Kultur Etxeko ekitaldi aretoa goraino bete zen astearte arratsaldean, Mikel Zabalzaren kasuak oraindik ere, 40 urteren ondoren, sortzen duen jakin-minaren eta amorruaren erakusgarri. Altzako Mikel Zabalza Herri Ekimenak 40. urteurrenaren bueltan antolatuta, Zabalzaren kasuaz luze eta zabal mintzatu ziren auzia ezin hobeto ezagutzen duten lau hizlari: Paco Etxeberria mediku forentsea, Iñigo Iruin abokatua eta Idoia eta Itziar Zabalza ahizpak, Mikel Zabalzaren arrebak.
Guardia Zibilak 1985eko azaroaren 26an atxilotu zuen Zabalza orbaizetarra (Nafarroa), Altzako bere etxean. Operazio berean atxilotu zituzten Zabalzaren bikotekide Idoia Aierbe, Patxi eta Aitor Zabalza anaiak, Manuel Bizkai lehengusua, Victor Mediavilla auzotarra eta Ion Arretxe Errenteriako idazlea. Denak Intxaurrondoko kuartelean torturatu zituzten eta aske utzi zituzten, baina Zabalza “desagertu” egin zen. Guardia Zibilak eraiki zuen bertsio ofizialak zioen Bidasoa ibaiaren inguruan ETAren zulo bat egiaztatzera joan zirela gauean, Zabalzak ihes egin zuela eta desagertu egin zela. Hasieratik, sostengaezina zen bertsio hori, baina 40 urtez mantendu du Espainiako Estatuak. Zabalza 1985eko abenduaren 15ean agerrarazi zuten Bidasoa ibaian, ustez, ihesaldian itota. Errealitatea, ordea, bestelakoa da: Guardia Zibilaren torturapean hil zen eta hala aitortu dute azken urteotan Nafarroako Gobernuak eta Eusko Jaurlaritzak; Donostiako Udalak plaka ofiziala jarri zuen 2024an haren omenez Intxaurrondoko kuartelaren aurrean.
Goraino bete zen Tomasene Kultur Etxeko aretoa asteartean, Mikel Zabalzaren auziko nondik norakoak ezagutzeko.Beñat Parra
Gezurraren eraikuntza
1985eko azaro hartako gertakariak errepasatuz hasi zuten mahai ingurua, eta gezurraren eraikuntza nolakoa izan zen azaldu zuten Iruinek eta Etxeberriak, lehenik eta behin. Zabalza eta gainontzeko atxilotuak, ustez, ETArekin lotuta atxilotu zituzten; baina, nola lotu zituzten ETArekin? Argi azaldu zuen Iruinek: “Roldanek [Luis, Guardia Zibileko zuzendari izandakoa, GALekin lotuta zigortua] ‘tirada’ gisa definitu zuena egin zuten, hau da, aurreko egunean ETAk Bidebietan egindako atentatu bati erantzunez egindako atxiloketak izan ziren”. Abokatuak azaldu zuenez, Zabalza ETArekin lotzeko nahikoa izan zen taberna batean bizpahiru pertsonekin elkartzen zela ikusi izana, Mediavilla Zabalzaren autoa gidatzen ikusi izana eta atxilotuen etxebizitzak atentatuaren lekutik gertu zeudela.
Intxaurrondoko kuartelera eraman zituzten, eta bertan hasi ziren gezurra eraikitzen: “Zabalza Intxaurrondotik pasatu zela egiaztatzen duen azken dokumentua eskubideen irakurketarena da, Zabalzak sinatuta baitago. Ondoren, inkomunikazio aginduaren dokumentuak ez dauka Zabalzaren sinadurarik, beraz, hortik aurrera, eraiki zuten bertsioa baino ez daukagu. Intxaurrondon ez zeukaten bestelako erregistrorik, erabateko klandestinitatean egiten zuten lan, Terrorismoaren Kontrako Legeari esker”, nabarmendu zuen Iruinek. “Lege horri esker, Galindoren bulegoan eseri daitezke eta esan, ‘zer esango dugu?'”, gehitu zuen abokatuak.
“Intxaurrondon ez zeukaten bestelako erregistrorik, erabateko klandestinitatean egiten zuten lan, Terrorismoaren Kontrako Legeari esker”
Iñigo Iruin, abokatua
Ikuspegi forentsetik, lehenengo egun haietan egin zituzten bi txosten forentseen nondik norakoak azaldu zituen Etxeberriak. Lehenengoan, ondorioztatu zuten itota hil zela: “Nafarroan agertu zenez, lehenengo autopsia Iruñean egin zioten; jokaldi ona izan zen hori beraientzat, Donostian zegoen fiskalak ez baitzuen sinisten egun haietan zabaldu zuten bertsio ofiziala, eta, segur aski, autopsia hemen egin izan baliote, desberdina izango zen”. Bigarren autopsia bat egin zioten, eta sabelean zuen urean taladrina aurkitu zutenez, ondorioztatu zuten baietz, ibaian asfixiatuta hil zela, nahiz eta sabeleko urean ez ziren aurkitu arropako urean aurkitutako mikroalgak, adibidez”.
Lehenengo egun haietan Guardia Zibilak egindako bi txosten ere ekarri zituen hizpidera Iruinek: Arturo Espejo teniente jeneralarena —duela urte batzuk, mailaz igo zuten Espejo— eta Enrique Rodriguez Galindo jeneralarena. Lehenengoak ez zuen ia zehaztapenik, baina aipatzen du Zabalzak ihes egin zuela eta Bidasoa ibaira jauzi egin zuela. Bigarrenak, aldiz, zehaztapen gehiago zituen, baina ez zuen Bidasoa ibaia aipatzen: “Hau da, bi hipotesi ireki zituzten: ihesa eta, agian, betirako desagerpena batetik, eta ito izana bestetik. Oraindik, ez zeukaten erabakita zer egin Zabalzaren gorpuarekin. Abenduaren 11n, Barrionuevok [Jose, garaiko Espainiako Barne ministroa, gerora GALekin lotuta zigortua] esan zuenean agertuko zela edo aurkitua izango zela, orduan bai, erabakita zuten zer egingo zuten”.
Iruinek behin eta berriro nabarmendu zuen gertakarien berreraikitze hori “funtsezkoa” izan zela orduan eta gerora ere hala izan dela
Gezurraren berreraikitzea
Itziar Zabalzak azaldu zuenez, Orbaitzetatik Donostiara etorri ziren lehenengo egun haietan, “oso ondo jakin gabe ere zer egin”. Orduan hasi ziren Iruinekin lan egiten eta, noski, abokatuak gertakariak berreraikitzea eskatu zuen: “Hara joan ginenean, lekuan bertan egonda, argi ikusi genuen bertsio ofiziala ez zela sostengatzen”, nabarmendu zuen Iruinek. Era berean, Etxeberriak eta Iruinek berak hainbat arrazoi mahaigaineratu zituzten hori argudiatzeko: Zabalzak ustez ihes egin zuen zuloaren eta ibaiaren arteko distantzia eta bidearen zailtasuna, uretan egindako edozein zarata edo oihu entzungo zela norbaitek bertatik ihes eginez gero —Zabalzak ez zekien igerian eta eskuburdinak jarrita zeramatzan—, kilometro batera baino gutxiagora Guardia Zibilaren kuartel bat dagoela eta, beraz, ikusiko zutela gauez auto bat hara heltzen, besteak beste.
Iruinek behin eta berriro nabarmendu zuen gertakarien berreraikitze hori “funtsezkoa” izan zela orduan eta gerora ere hala izan dela. “Orain, Zabalza biktima gisa aitortzen duten bi bertsio ofizial ditugu, Eusko Jaurlaritzarena eta Nafarroako Gobernuarena, nahiz eta erakunde judizial batzuentzat ez duten balio”, gaineratu zuen Etxeberriak.
Berreraikitze horren eta gorpua agertu osteko egunei buruz galdetuta, senideek gizarteak jokatu zuen papera goraipatu zuten: “Jendeak bazekien torturatzen zela, baina ez zen asko hitz egiten. Kasu honetan, ordea, gizarteak familia entzun zuen, kalera atera zen eta abar. Hasieratik, sinbiosi handi bat egon zen gizartearen eta familiaren artean”. Hori urteotan guztiotan mantendu dela gaineratu zuten, baita aitortu ere Donostiako Udala eta, bereziki, Orbaitzetakoa ondoan izan dituztela.
Sekretu Ofizialen Legea
Auziari buruzko bi auto judizial daudela gogorarazi zuen Iruinek: “Lehenengoa, 1985etik 1988rainoko instrukziokoa, tamalgarria da: gertakarien berreraikitzea gutxiesten du, nahiz eta autoa idatzi zuen epailea ez zen han egon [hamabi epaile pasatu ziren prozesu hartatik]; Aierberen adierazpenak gutxiesten ditu eta abar. Bigarrena, 1995ean auzia berrireki genuenekoa da, baina CESIDek [Espainiako orduko inteligentzia zerbitzua] ez zizkigun eskatutako dokumentuak eman”.
“Ez dugu nahi inor kartzelan usteltzea, baina egiak prezio bat dauka, eta egia zor diegu Mikeli, Idoiari eta Arretxeri”
Idoia Zabalza, Mikel Zabalzaren arreba
Hain zuzen ere, Zabalzaren auziko eta beste askotako dokumentuek ez dute inoiz argia ikusi, indarrean jarraitzen duen Espainiako Sekretu Ofizialen Legean eta 1986an lege horren gainean Felipe Gonzalezen gobernuak egindako akordioan oinarrituta. “Akordio horri esker, informazio zerbitzuen, hau da, terrorismoaren aurkako unitateen jarduera guztiak blindatu egin zituzten eta horrek eragin handia du Euskal Herrian, kasu askotan aplikatzen delako”. “Estatuarentzako, zurigarri bat da”, gaineratu zuen abokatuak.
Halako gero eta kasu gehiago ofizialki aitortzen ari direla nabarmendu zuen Etxeberriak, oraindik egiteko asko dagoela aitortzearekin batera. Hala ere, Sekretu Ofizialen Legea deuseztatzeko “itxaropen gutxi” agertu zuen Iruinek, “estatuko testuinguru politikoarengatik”, besteak beste.
Itxaropenak itxaropen eta urteotan emandako pausoekin pozik, Idoia Zabalzak hausnarketa indartsu batekin borobildu zuen mahai ingurua: “Senideoi izugarri gustatuko litzaiguke hau guztia atzean uztea. Baina bertsio judizialak gezurra izaten jarraitzen du. Ez dugu nahi inor kartzelan usteltzea, baina egiak prezio bat dauka, eta egia zor diegu Mikeli, Idoiari eta Arretxeri”.
