Ana Maria Yarza
Artikulu hau bertso batzuen bilaketarekin hasten da. Bertso haiek Donostian zein Tolosan kantatzen ziren, baita Nafarroako zenbait lekutan ere. Errotze herrikoi handia zutela eta erromerietan ohikoak zirela. Amodiozko istorio batekin jarraitzen du, Ana Mariarena. Eta plagio baten kronikarekin amaitzen da. Maitasunak baldintzatutako plagioa. Hala ere, ez dut spoiler-ik egingo.
Orain dela 40 urte, Auspoa argitaletxeak liburu bat argitaratu zuen, eta bilatzen nituen bertsoak bertan aurkituko nituela pentsatzen nuen. Antonio Zavalaren Ezkondu beharreko bertsoak izeneko lana zen, 23 abesti herrikoi biltzen zituena. Baina, ez, bilatzen ari nintzenak ez nituen aurkitu. Hala ere, zortea izan nuen, Jose Maria Satrustegik egindako lan batera eraman baininduen jakintsu baten aholkuak. Gipuzkoako maitasun kantu baten testu elebiduna, Fontes Linguae Vasconum aldizkarian argitaratua. Hor zegoen froga: «Donde vas alma mia orren serioa, no puede ser mas fina nere deseoa. Con solo a ti verte naiz chit consolatzen, viendo q. justamente nauzula amatzen (…) Te quiero en el alma sinistu eguizu, cuerpo, alma y vida zureat naucazu».
Dena 1777an hasi zen, Ana Maria Yarza, Ordiziako Francisco Antonio Maizekin maitemindu zenean. Maiz Santa Maria koru berriko harlanduzko lanetan aritzen zen eta maisu eskultorearen morroia zen. Ana Maria zen, hain zuzen ere, Donostiako eliza horren abadearen etxezaina. Maitasuna elkarrekikoa izan zen, zeren morroi gazteak sarritan bisitatzen baitzuen dama bere etxean, eta berak ere laguntzen zion Venezuelako senideei gutunak idazten. Bisita luzeetan, elkarrizketetan eta bestelako maitasun keinuetan, behin, Satrustegik aurkitutako bertsoak kantatu zizkion, okasiorako amaiera batekin, jatorrizkoan agertzen ez zirenak: «Zurekin nai det ezkondu».
Harremanak eta bertsoak nahikoak izan ziren Ana Mariari ezkonduak balira bizi zirela sinetsarazteko, nahiz eta Elizak bekatutzat jo. Haren ustez, senar-emazteak.
Harremanak eta bertsoak nahikoak izan ziren Ana Mariari ezkonduak balira bizi zirela sinetsarazteko, nahiz eta Elizak bekatutzat jo. Haren ustez, senar-emazteak. Baina, egun batean, Maiz gaztea desagertu zen, Ana Maria lur jota utzita. Bereizketa traumatikoa. Eta emazteak Donostiako epaitegira jo zuen, Jainkoaren begietara ezkonduta zegoela adierazteko, eta aipatutako bertsoak aurkeztu zituen froga gisa. Ordiziako gaztea epaileek aurkitu eta deklaratzera deitu zuten. Francisco Antoniok bere burua defendatu zuen; ezkontzarako oso umea zela eta Ameriketara emigratzeko asmoa zuela.
Prozesuak aurrera egin zuen. Ana Mariak hainbat lekuko aurkeztu zituen eta bertsoa bihurtu zen frogarik sendoena. Eta hor aitortu zuen Maiz gazteak bertsoak ez zirela bereak eta amaiera besterik ez zuela aldatu. Epaileak ontzat eman zuen, zerbitzariak horrelako koplak idazteko adina ikasketarik ez zuela esanez. Ikerketak maitasun kontuak alde batera utzi eta bertsoen jatorrizko egilearen bila jo zuen. Azkenik, ikertzaileek ondorioztatu zuten Vizente Zuazola tolosarra izan zela egilea. Hor amaitu zen epaiketa. Eta Ana Maria Yarzak jakin zuen, atsekabeturik eta negar etengabean —lagunek ziotenez—, ezkontza ez zela burutu eta nahastea gaizki-ulertua baino ez zela. Haren familiak, alta, oinordetzarik gabe utzi zuen, bere izena zikinduta geratu zelako.
