Gerbasi Esnaola
Orain, beroa iristen denean, gure hiria turistiko egin duenaz oroitzeko garaia da: hondartzak. Duela gutxi jaso nuen galdera. Egunean Behin jokoaren arabera, lau dira: Zurriola, Ondarreta, Kontxa eta uhartekoa. Harearik gabe badira zerrendakoak, beste batzuk beharko genituzke. Ilurgietako hondartza, ilargi erdi bikoitz formakoa, mareak behera egiten duenean, koloretako harriekin, Ulian. Kontrabandistek gogoko zutena, tunel batetik edo ilunpetan barrena Altzako herrixkara iritsi eta ondoren Donostiara.
Gure hiriaren hondartzak, bereziki Ondarretakoak eta Kontxakoak, bainatzeko utzitako eremuak izan ziren. Gazteak portuan bainatzen ziren, Loiola auzoan edo Amarako ibai-hondartzan, Urumea ibaia bideratu zutenean desagertu zena. Larrugorritan egiten zuten, eta turisten protesta eragiten zuten, halako ohituraz eskandalizaturik.
Kontxan eta Ondarretan, soldaduek goizero egiten zituzten maniobrak. Batzuetan, abereak hirira ekartzen zituzten baserritarrek behiak eta idiak txaplata bat egitera eramaten zituzten. Hori guztia errege espainiarrek udako oporrak Donostian igarotzea erabaki zutenean amaitu zen. Zalantzak izan zituzten Santanderrekin, baita hondartza ederrekin ere, baina Miarritzetik gertu egoteak, aristokrazia europarra iristen ari baitzen, erabakia hartzera bultzatu zituen.
Orduan, animaliak, soldaduak eta gazteak hondartzatik bota zituzten. Kontzeptu berri bat sortu zen, itsasoko ura metodo sendagarri gisa. Eta lotsak, berrikuntza higienikoa batez ere erregeentzat, azaleratu ziren. Arau zorrotzak ezarri zituzten. Gizonak eta emakumeak bereiztea, bainujantziak gorputz osoa estaltzen, eta itsasora eramandako etxolak sortzea, non bainulariak sartzen ziren, eta erregina ere bai, bere etxola berezia zuelarik.
Garai horretan sortu zen enplegu berri bat: hondartzako zerbitzua. Eta beste lan batzuetan bezala, gehienak emakumeak ziren. Lehenengo langileetako bat Gerbasi Esnaola Arrizabalaga izan zen, 1867an Hernanin jaioa, Anizeto eta Mari Cruzen alaba eta hiru anai-arreben artean zaharrena. 16 urterekin Donostiako hondartzan hasi zen lanean, 1883an. Urte batzuk geroago, 1890an, hondartzako beste langile batekin ezkondu zen, Domingo Arrate Arancorekin, Josefa Galardiren alarguna, eta Donostiako Alde Zaharrean kokatu ziren. Familia apala izan zen. Aldez aurretik, Domingok hiru seme-alaba zituen.
Gerbasik eta Domingok bi seme-alaba izan zituzten, Mariano eta Cayetana. Mariano, portuan langilea izan zen eta futbolari aparta ere bai. Realeko eta Espainiako futbol selekzioko kapitaina, Anberesko Olinpiar Jokoetan parte hartu zuen 1920an. 1924an, Marianok futbola utzi zuen eta 1936an Errepublika defendatzeko izena eman zuen. Atxilotua eta espetxeratua izan zen, eta bere bizitza salbatu zuen selekzioen historian Espainiako lehen kapitaina izateagatik.
1933an, Gerbasik mende erdia egin zuen hondartzako lanean. Gabriel Lafittek Euskal Bilera elkartean antolatutako omenaldi herrikoia antolatu zuen, Gerbasiren omenez. Behingoagatik emakumeei elkartean sartzen utzi zieten. Gerbasi alarguna zen, 66 urte zituen, eta omenaldiko argazkian dolua zorrozki gordetzen zuela antzematen zitzaion.
