Pepita Arzelus Sarasua
Iazko azken hilabeteetan, Euskal Autonomia Erkidegoko Auzitegi Nagusiak baliogabetu egin zituen euskararen erabilera arautzen zuen Gasteizko Gobernuaren dekretuaren zenbait atal. Euskararen erabileraren aurkako beste eraso bat. Beste bat euskararen aurkako irainen zerrendan. Ezaguna da eraztunaren kronika, eskolan euskaraz hitz egiten zuten haurren artean eskuz esku pasatzen zena. Gaztelania zen baimendutako hizkuntza bakarra. Arau hausleei eraztuna jartzen zieten, eta klasearen amaieran mantentzen bazuen, beste ikasle batera pasatu gabe, fisikoki zigortzen zuten. Gehienetan, erregela batekin kolpeak ematen zizkieten hatzetan.
Ana Josefa Arcelus Sarasua, bere familiak Pepita deitua, 1912an jaio zen Eizagirre auzoko Pagolaetxeberri baserrian, Azpeitia, Urrestilla eta Nuarbe inguruan. Gipuzkoan kokaleku altuena zuen baserrietako bat zen, Pagola eta Kondizaren magalean, Ibai Eder urtegitik ez oso urrun, Urola Kostako herriak urez hornitzen dituena. Baserriak —gaur egun hondatuta— ez du errepiderako sarbiderik. Oinez iristen da. Bizilagunek hurbilago zuten Beasaingo Matxinbenta auzoa, Nuarbe baino. Hainbat belaunaldi bizi izan ziren Pagolaetxeberrin.
Jose Maria Arcelus eta Maria Bautista Otaegi senar-emazteak XIX. mendean bizi izan ziren garai hartan berrituta zegoen Pagola baserrian. Bien semea —Pagolaetxeberri oinordetzan jaso zuena—, Jose Mateo Arcelus Otaegi, karlistaldi betean jaioa, Maria Sarasola Odriozolarekin ezkondu zen, Juan Ignacio Sarasua Altuna eta Maria Josefa Etxeberria Artolaren alaba. Mateok eta Mariak lau alaba izan zituzten: Juana Francisca (1907), Maria Jesusa (1910), Ana Josefa (gure Pepita) eta Ygnacia (1915). Zaharrenak baserria jaso zuen oinordetzan, eta gainerakoek Donostiarako bidea hartu zuten. Etxeak garbitzera.
Lehenago, gaztelaniazko hitzik jakin gabe, lau ahizpek Matxinbentako eskola nazionaletan ikasketak egin zituzten. Eraztuna egunero ibiltzen zen lekuan. Nola hitz egin hizkuntza ezezagun batean? Pepitak egun batean bai eta hurrengoan ere bai jasan zuen eraztuna, zigorrarekin batera.
Pepita Donostiara iritsi zenean, gerraren gogortasunak, bonbardaketak, gosea eta beldurra jasan zituen berriro: «Espainiarra bazara, gaztelaniaz hitz egin». Euskara debekatuta. Eraztunaren mamuak indartsu itzuli zitzaizkion. Denborarekin, Pepitak ile apaindegi bat ireki zuen bere ahizpetako batekin batera. Haien artean euskaraz hitz egiten zuten, ezkutuan. Bezeroekin, beren gaztelania traketsean saiatzen ziren. Ile apaindegiaren ondoan Intendentzia Militarra zegoen, eta soldaduak eta agintariak oso zorrotzak ziren euskararen debekua ezartzerakoan.
1950eko urrian, Pepita Jose Garcia Aristizabal pasaiatarrarekin ezkondu zen, espetxetik atera berria, ANVko Eusko Indarra batailoiko gudaria. Heriotza zigorra saihestu zuen azken orduan, baina ez kondena luze bat. Bi seme-alaba izan zituzten eta hirugarren bat galdu zuten. Garcia Aristizabalek gerrako galtzaileak biltzen zituen kuadrilla bat zuen: Marcos Azkarate, Felix Likiniano… eta Pepitak bere hizkuntza berpiztu zuen, garai berrien ildoan. Duela hamabost urte hil zen, eta bizitza gehiena Donostian egin bazuen ere, Matxinbentako eskolako eraztun gaizto hura gogoratzen zuen bere azken amesgaiztoetan.
