"Itsasontzi bat ez da inoiz demokrazia bat: hori argi dago"
Historialaria, urpekaria, itsasontziko kapitaina, ikerlaria eta abenturazalea da Maria Intxaustegi: finean, itsas arkeologoa da. Munduko ozeano guztietan nabigatu du, eta ur azpian dauden misterioak ikertzea du ofizio. 'Bark Europa' itsasontzian, bidaiariak nabigatzen jartzen ditu, eta Antartikaraino joaten dira. Otsailean itsasoratuko da berriz.
Historia ikasketak egin zituen Maria Intxaustegik, eta itsas arkeologian espezializatu zen. Ordutik, munduko ozeano guztietan nabigatu du. (Argazkia: Joseba Parron San Sebastian) Zein da itsasoarekin daukazun harremana?
Donostiarra naiz; orduan, itsasoan jaio naiz. Amak, txikia naizenetik, itsasora eraman nau. Ez nuen espero nire etorkizun profesionala itsasoan eraikiko nuenik, baina bizitzak horrela eraman nau. Urpekaritza eta nabigazioa maite nituen, baina afizio moduan. Historia ikasi nuen Gasteizen, eta ikasketak ordaindu ahal izateko, urpekari profesional bihurtu nintzen. Hor itsasoarekin guztiz maitemindu nintzen. Garai hartan itsaspeko arkeologia ezagutu nuen, eta gaur arte.
Zer da itsas arkeologia?
Arkeologia normalaren metodologia eta helburu berak ditu, baina itsas azpian. Guk ez dugu itsaspeko fauna aztertzen, ez garelako ez paleontologoak, ez biologoak. Hala ere, paleobiologoak daude, eta askotan beraiekin lan egiten dugu. Adibidez, duela urte batzuk Cadizen [Espainia] egin nuen lan, eta hor paleobiologo bat zegoen. Hondoratutako itsasontzi bat aurkitu genuen, eta hor animalia hezur asko zeuden. Itsasontzi hori Ameriketatik zetorren, eta XIV. mendekoa zen. Paleobiologoa hor sartu zen zura ikertzeko.
Historiarekiko zaletasuna betidanik izan duzu?
Nik lehendabizi ozeanografia ikasi nahi nuen, eta Vigon [Galizia] eta Kanariar Uharteetan [Espainia] baino ezin ziren ikasi. Gurasoak oso adituak dira, eta, zentzu handiz, esan zidaten hemen gertu ikasteko; orduan, historia ikastea erabaki nuen. Oso irakurzalea izan naiz beti, jakinmin handia dut, eta beti jakin nahi izan ditut gertakizunen zergatiak. Ez nintzen ilusio handiarekin hasi historia ikasten, baina gero maitemindu egin nintzen. Itsasoarekin lotura hartu nuen bigarren mailan.
Itsasoaren eta itsas azpiko historia irakasten dizkigute behar beste?
Zoritxarrez, ez hainbeste. Hala ere, gero eta gehiago nabarmentzen da itsasoarekin lotura estua dugula. Adibidez, atunak Mediterraneoan zehar egiten duen migrazioak sakabanatu zituen Mediterraneoko zibilizazioak. Gu nekazariak izan baino lehen, arrantzaleak izan ginen. Orduan, itsasoarekin dugun lotura oso handia da historian. Ez dugu pentsatu behar Euskal Herriko bale ehiztariak Aro Modernoan Kanadara joaten ziren garaian. Hori baino askoz lehenago izan dira migrazioak: adibidez, euskal marinelak nabigante bihurtu ziren materialak lortzeko.
Nola hasi zinen uztartzen historia eta itsasoa?
Urpekari profesional bihurtu nintzen, lana zegoelako. Egun batean, Arkeologiako irakasleak pasadan esan zuen itsaspeko arkeologia existitzen zela, espezializazio hori bazegoela, alegia. Eta nik esan nuen: ‘E, zer da hori? Garatu hori’. Nire kabuz hasi nintzen aztertzen, eta ikusi nuen zientzia berri bat zela, 1980ko hamarkadan jaio zela metodologikoki Ameriketako Estatu Batuetan… Guztiz maitemindu nintzen, eta Euskal Herrian espezializatu nintzen itsasontzien historian. Baina ikasketak amaitu bezain pronto, Itsaspeko Arkeologian espezializatu nintzen.
Espezializazio hori Euskal Herritik kanpo egin zenuen?
Garai hartan, oso garestia zen AEBetara, Frantziara edo Ingalaterrara joatea, itsas arkeologiako master bat egiteko. Orduan, esan nuen: ‘Ezin baldin badut titulu bat erakutsi, esperientziarekin lortuko dut’. Ur azpiko tekniko arkeologo moduan esperientzia lortzen hasi nintzen, eta nire kabuz hizkuntzak ikasten. Geroago kapitain profesional bihurtu nintzen, nabigatzeko. Hortik aurrera, jendea ni kontratatzen hasi zen esperientzia asko neukalako, nahiz eta ez nuen titulu hori. Apustu bat izan zen, eta ondo atera zitzaidan.
Maria Intxaustegi, Ozeano Australean nabigatzen: ozeano “berezia” da beretzat. (Argazkia: Maria Intxaustegi)
Zein izan zen itsas arkeologiarekin loturiko zure lehen proiektua?
Profesionalki lehendabizikoa Katalunian izan zen. 30 metroko sakoneran itsasontzi erromatar bat zegoen hondoratuta, oso polita. Bigarren proiektua Cadizen izan zen: indietako galeoi bat zegoen urperatuta. Hortik aurrera AEBetara joan nintzen, Suediara, Australiara…
Itsas arkeologian erabiltzen duzuen metodologia nolakoa da?
Lurreko arkeologiaren metodologia bera da: haga behar dugu neurtzeko, argazkiak atera behar ditugu, marrazkiak egin behar ditugu… Metodologia, beraz, berbera da. Azken finean, zientzia bat da. Aldaketa da ur azpiko materialak erabili behar ditugula: ur azpiko kamera, marrazkiak egiteko paper berezi bat… Gainerako guztia gauza bera da.
Zein pauso eman behar dira identifikatzeko ur azpiko itsasontzi bat zer garaitakoa den?
Lehendabizi jakin behar dugu ea oholezkoa den edo metalezkoa den. Zuk laborategiko analisiak egiten dituzu. Adibidez, nire espezialitatea Aro Modernoko itsasontziak dira: Ameriketara joateko prest zeuden itsasontziak edo Kanadara joaten ziren baleontziak, lurrunezko metalezko itsasontziak sortu arte. Itsasontzi baten garaia ezagutzeko, nik asko erabiltzen dut dendrokronologia: zuhaitzen eraztunak neurtzen ditu. Datu base batekin zatiak mozten dituzu, eta itsasontziaren zati bat aztertzen dugu. Dendrokronologiak esaten digu zenbat urte dauzkan ohol horren zuhaitzak, eta nondik datorren. Orduan, nik jakiten dut nondik datorren ohol hori eta zenbat urte dauzkan ohol horrek.
Dendrokronologiak beti asmatzen du?
Bai, baina batzuetan kontu handiarekin egin behar duzu. Adibidez, Kuban aurkitutako itsasontzi baten ohola aztertu genuen dendrokronologiaren bidez, eta emaitzen arabera, ohola Baltikokoa zen. Hori ezinezkoa zen: ez zen inoiz XVIII. mendean Suediako itsasontzi bat iritsi Kubara.
Orduan, zein izan zen zuen ondorioa?
Orduan, zientzialariak beste metodologia bat erabili edo beste analisi bat egin behar du; kasu honetan, agiritegietan. Ikusi genuen Baltikoko itsasontziak ez zirela Kubara iritsi, baina oholak iristen ziren. Alegia, merkatal tradizio estu bat zegoen Espainiako Armadaren eta Suediako zurginen artean, oholak trafikatzeko. Horregatik, agiritegietara joatean, historia osoa daukazu.
Itsasoak misterio kutsu bat dauka. Zuretzat ere bai?
Bai, noski. Baina misterioa ez dago soilik itsasoan: gu geu ere nahiko misteriotsuak gara. Misterio bat aurkitzea eta horretaz aritzea eta aztertzea oso gustuko dut.
Itsasora jakinminarekin joaten zara, beraz.
Bai. Izan ere, itsasoa oso arriskutsua da, eta horregatik, beti errespetua eduki behar zaio.
Ez diozu beldurrik?
Ondo dago beldurra edukitzea. Beldurrak adi egoteko modu bat aktibatzen dizu. Beldur pixka bat edukitzea, beraz, oso ondo dago. Beldur gehiegi, ez. Imajinatu ez duzula inolako beldurrik, eta hor zaudela ekaitz bete-betean eta bost axola zaizula. Ba, ez dago batere ondo. Nik beldurra pasatzen dut ekaitz betean bakarrik baldin banago itsasontzi batean, baina zer egiten dut? Segurtasun neurriak bikoizten ditut, adi nago, ez dut lorik egiten badaezpada… Orduan, beldurra oso garrantzitsua da, neurrian.
Itsasoan lan egiteak bakartia dirudi, baina zuk taldean egiten duzu lan.
Bai. Zuk itsasontzi handiak eramateko, tripulazioa behar duzu. Tripulazioa zure familia da: gure kasuan, familia harremana sortzen da. Itsasontzi bat ez da inoiz demokrazia bat: hori argi dago: kapitaina kapitaina da, eta gero dago lehendabiziko ofiziala, eta gero, kontramaestrea. Zuk hierarkia hori argi badaukazu eta ondo egiten baduzu lan, denon artean laguntzen dugu elkar. Kapitainak ulertzen du ofizialik gabe ezin duela lorik egin, marinelak ulertzen du sukaldaririk gabe ezin duela jan, sukaldariak ulertzen du marinelik gabe bela guztiak ezin direla mugitu… Orduan, elkarrekin itsasontzia aurrera eramaten dugun ente bat osatzen dugu denok.
Itsasoan zaudenean, nola mantentzen duzu harremana lehorrean dauden senide eta lagunekin?
Guk posta elektroniko satelite bat daukagu. Ipar-mendebaldeko bidetik, Amerikaren iparraldean dagoenetik, lehenago ezin zen pasa; kristoren abentura zen: orain, guztiz irekita dago. Azken finean, egongo zinen hor eta hemen. Gu Antartikara joaten gara urtero, eta historiako lezioak ematen ditut eta leku ikaragarri batera ekartzen zaitut. Utzi ezazu mugikorra alde batera, eta bizi benetazko esperientzia; eta nabigatu nabigatzen zuten bezala, gure itsasontziak ehun urte baino gehiago dauzkalako. 30 bela dauzkagu, hara igotzen gara eskalatzen belak askatzeko… Bidaiariek nabaritzen dute benetazko bizitza galtzen dutela beraien egunerokotasunean.
Nola du izena zuen itsasontziak?
Bark Europa.
Eta zer egiten duzue Bark Europa-rekin?
Bidaia agentzia oso berezi bat gara. Guk bidaiak antolatzen ditugu, baina espedizioak dira aldi berean. Urtero joaten gara Antartikara, baina hor bidaiak ez dira inoiz berdinak izaten. Nik espedizio gida moduan egiten dut han lan: marinel lanak egiten ditudan arren, nire lan garrantzitsuena da bidaiariei irakastea nola nabigatzen zuten iraganean, Antartikaren historia, baleontzien historia han, James Cook, Elkano, Magallanes… Mundu osoan bidaiak egiten ditugu marinel horiek gogoratzen.
Bidaiarien funtzioa zein izaten da?
Bidaiariek lan egiten dute: beraiek eramaten dute timoia, adibidez. Guk irakasten diegu nola eraman timoia. Gurekin igotzen dira, nahi baldin badute, mastil altuenak 37 metro dauzkalako. Orduan, trebeak direnak eta eskalatu nahi dutenak entrenatzen ditugu eta gurekin egiten dute. Soka guztiak tiratzen dituzte. Beraz, lana egiten dute: ez asko, baina beraiek azken finean sentitu behar dute zer den itsasontzi batean nabigatzea.
Nolakoa da Antartikara bidaia?
Hotza. Antartikarako bidaiak oso bereziak dira. Lehendabiziko egunak oso txarrak dira, Drake pasajea gurutzatu behar delako: Ushuaiatik Antartikaraino igaro behar duzun 800 miliako pasajea. Gaur egun onartu dute Ozeano Australa existitzen dela: hor ez dago inolako lurrik, eta horregatik, haizeak mundu osoari bira ematen dio. Itsaso oso zakarra da. Hiru-bost eguneko bidaia da, eta bidaiariek gaizki pasatzen dute, baina esperientzia hori ere bizi behar dute. Izan ere, bat-batean iristen zara kontinente zurira, icebergak ikusten dituzu, glaziarrak, mendiak, pinguinoak, fokak, baleak… Badaude gizakien arrastoak: baleen estazioak egin zituzten, foka ehiztariak egon ziren askotan…. Baina normalean ez dituzu gizakiak ikusten. Orain dela bi urte joan nintzen Antartikara lehen aldiz.
Klima aldaketaren ondorioak nabaritu dituzu Antartikan?
Bai. Ikusten dugu ez dagoela izotzik. Gu joaten garen tokiak normalean izotzez beteta egoten dira, glaziarrak handi-handiak dira, eta pinguinoek eta foka mota batzuek izotza behar dute hor bizitzeko. Leku batzuetan lokatza baino ez zegoen, eta hori ez dago batere ondo. Bestalde, zientzia estazioetan tenperaturak neurtzen dituzte, eta urtero tenperatura errekorrak neurtzen dituzte: 21 graduraino iritsi ziren behin. Beldurgarria da. Artikoan, gauza bera: ipar poloa dagoen tokian ez dago ia izotzik, itsasontziak pasa daitezke. Ipar-mendebaldeko bidetik, Amerikaren iparraldean dagoenetik, lehenago ezin zen pasa; kristoren abentura zen: orain, guztiz irekita dago. Nabigaziorako seguruagoa da, baina gure planetarentzat nahiko beldurgarria da. Orduan, ez daukat berri onik horri buruz.
Antartikan izotza urtzen ari dela ikusi du Intxaustegik, eta pinguinoei kalte egiten die. (Argazkia: Maria Intxaustegi)
Esan dezakezu munduko itsaso guztietan ibili zarela?
Ozeanoetan bai, bost direlako; itsasoetan ez.
Bost ozeano horietako zein iruditu zaizu bereziena?
Ozeano guztiek berezitasun bat eta magia desberdin bat daukate: ezin dut esan Ozeano Barean ikusi ditudanak Antartikan ikusitakoak baino hobeak direnik. Bakoitzak bere berezitasuna dauka. Adibidez, Ozeano Australa asko gustatzen zait, nahiz eta oso arriskutsua eta gogorra izan.
Pandemiak nola eragin dio zure lanari?
Ez dit eragin. Itsasoan harrapatu ninduen, eta abentura bat bizi izan genuen. Gu ez ginen konturatu pandemia bat gertatzen ari zenik. Guk mundua utzi genuen Ushuaiatik esanez Txinan zegoela birus antzekoren bat, eta bueltatu ginenean, mundu osoko pandemia bat zegoen, eta mundua kolapsatuta. Ez ziguten utzi lurreratzen: bidaiariek soilik ahal izan zuten lurreratu, eta hegazkin bat hartu zuten Buenos Aireseraino; badakit gero beraien etxeetara itzuli zirela. Gu hor geratu ginen Ushuaiako badian: muga guztiak itxita, erregaiz larri, eta janari gutxirekin. Itsasontzia Herbehereetakoa da, eta hori zen nazio bakarra onartu gintuena. Ushuaiatik Herbehereetara belaontzi batean joan ginen, gasoil gutxi geneukalako. Gasoila behar dugu ur edangarria izateko, eta izozkailua martxan izateko, adibidez. Janaria neurtu genuen. Ez genekien bidaiak zenbat iraungo zuen, ezta iristean zer gertatuko zen ere.
Eta iritsi zineten Herbehereetara?
Bai, eta lehorreratzea lortu genuen. 81 egun igaro genituen itsasoan, eskalarik egin gabe, belaontzian. Nik uste dut munduko bidaiarik luzeena egin genuela eskalarik egin gabe. Mundu erdia baino gehiago pasatu genuen, gelditu gabe.
Goserik pasatu zenuten?
Ez. Oso ondo jan genuen. Sukaldariak erronka baten moduan hartu zuen.
Zinemaldiko Belodromoa Ikastetxeetan egitasmoaren parte zara. Zein da zure rola?
Donostia International Physics Centerrek Zinemaldiarekin akordio bat dauka: zientziarekin lotura duen film bat proiektatzen diete haurrei, eta film horrekin lotura duen zientzialari bat Belodromora joaten da bere lana azaltzera. Tadeo Jones 2: Midas erregearen sekretua filma aukeratu zuten, niri deitu zidaten, haurrei azaltzeko nolakoa den itsaspeko arkeologia. Uste dut egitasmo polita dela: txikitatik haurrei helarazten badiezu zientzia dibertigarria eta interesgarria dela, zeinek daki gero zer gertatuko den. Agian itsas arkeologo gehiago sortuko dira.
Zer geratzen zaizu egiteko itsasoan?
Dena. Adibidez, ipar-mendebaldeko pasoa nabigatu nahi dut bizitzan behin behintzat: Ozeano Atlantikoa eta Ozeano Barea lotzen dituen bidea da, Artikoan. Antartikan negu bat bizitzea ere gustatuko litzaidake. Bestalde, gustatuko litzaidake benetako bultzada bat ematea Euskal Herriko itsaspeko ondareari.
