"Donostiarentzat oso arriskutsua da turismoaren monolaborantza"
(Arg: Oier Arribas) 
«Jubilatua, baina ez erretiratua» berak aitortzen duenez. Gailu informatikoak euskaraz egotearen arduradunetako bat da Iñaki Alegria donostiarra (Intxaurrondo, 1957). IXA Taldearen sortzaileetako bat da, 1988tik hizkuntza teknologien arloan garapenak eta ikerketak eginez: Tartean horren ezaguna den Xuxen zuzentzailea. Software librearen defendatzailea eta saltsa ugaritako parte hartzailea, Gladys del Estal informatikari eta ekologistaren lagun eta kide izan zen. Bere azken ekarpena: Eduardo Galeano uruguaitarrak (1940-2015) duela 50 urte idatzi zuen ‘Latinoamerikaren zain urratuak’ liburu luze, klasiko eta ederra euskaratu izana.
Eduardo Galeanoren ‘Latinoamerikaren zain urratuak’ euskaratzea ez da erronka makala. Zenbat denborako lana izan da?
Duela 35 urte esaldi batzuk itzuli nituen Komite Internazionalistaken nengoela, eta liburuak euskaraz egon beharko lukeela pentsatu nuen. Denbora honetan guztian inork egin ez duenez, erretiroa hartzean jarri nintzen horretara. Latinoamerikan barrena bidaia bat egin nuen bi hilabetez, eta hor hainbat kapitulu idatzi nituen. Hizkuntza teknologiekin egin nuen lehen itzulpena, eta gero, paragrafoz paragrafo koherentzia gehitu diot. Horretarako ondo etorri zitzaidan pandemia eta itxialdia [barrez].
Latinoamerikan itzulpena egiten ari zinela, ikusi al duzu deskribatzen ari zinen hori?
Tira, bidaiatzen ari zarenean beti zara pixka bat turista. Hizkuntza gutxituekin kontaktua nuen nik, Garabide elkartearen bitartez maputxeekin, eta bertan bai benetako bizitza ezagutu nuela. Kasualitatez, Puerto Williamsen (Txile) egon nintzen, Suaren Lurraldean, kanoatan bizi zen Yagan herria ezagutzen. Teorian, azken yagan hiztuna zena ezagutzera nindoan, 93 urteko emakume bat. Baina taberna batean ezagutu nuen unibertsitate ikasketak egin zituen yagandar bat, eta haurrentzako eskola bat sortzera zihoan. Erdia yaganak dira eta beste erdia militarrak, Argentinarekin muga zaintzen dutelako; denetariko egoerak ematen dira. Garai batean Galeanok kontatzen zituen gauza batzuk bai ikusten dituzula.
(Arg: Xalba Ramirez)
Xabier Alegria anaiak ere euskaratu zuen ‘Ispiluak’ (2013). Harreman berezia al duzue Galeanorekin?
Niri betidanik gustatu izan zait, eta liburua atera zuenean hemen egon zen Galeano aurkezpenak egiten. Anaiari oparitu nion espetxean zegoela, eta berak gero bere alabari kontatu nahi zizkiola eta, itzultzera animatu zen. Hori bai izan zela abentura, gaztelaniatik euskarara zuzendu eta postaz bidali. Baina funtzionarioen zentsura jasan behar zutenez, ziurrenik beraiek berriro itzuli behar izaten zuten jatorrizkora! Oso prozesu luzea izan zen. Koinatak idatzi zuen eta gero nik txukuntzen lagundu nuen eduki entziklopedikoarekin, anaiak ez zuelako horrelakorik. Galeanorena familian geratu da beraz.
Argazki lazgarria egiten zuen Galeanok duela 50 urteko Latinoamerikaz. Zeintzuk dira liburu hau egun irakurtzeko arrazoiak?
Bi zati daude liburuan: baliabide naturalen ustiaketarena (metalak, elikagaiak eta erregaiak) eta gero beste zati bat, bere garaian garrantzia gutxiago eman niona, liberalismoaren eraginari buruzkoa. Galeano oso aitzindaria izan zen neoliberalismoa aztertzen, hitza bera ere oraindik sortuta ez zegoenean. Izan ere, neoliberalismoaren lehen esperimentuak Latinoamerikan egin ziren (Txilen eta abar). Guk orain asko dugu ikasteko, zorraren krisia dela eta. Latinoamerikan urteak daramatzate ondorio neoliberal hori jasaten Munduko Banku Zentralarekin. 2007ko krisiarekin hemen ugaritu dira erreskateak eta honek dakarren zorraren krisia. Europan bizitzen ari garena Latinoamerikaren ezaugarri inportante bat izan da.
Monolaborantzarena ere gai garrantzitsua da. Orain, adibidez, Andy Robinsonen Oro, petróleo y aguacates irakurtzen ari naiz. Monolaborantza berriak: kinoa, soia, ahuakatea… Beti berdina da: igoera eta aberastasun handia eta gero beheraldia. Basamortuak geratzen dira monolaborantzaren atzean. Aberastasuna sortzen da baina ez da bertan geratzen. Donostian turismoarekin gertatzen ari dena, esaterako.
Monolaborantza Donostian nola garatuko da, bada?
Turismoan Mallorcan ikusi dena, adibidez. Goi mailako turismoarekin hasten dira eta gero eta gehiago handitzen da. Enpresak saldu egiten dira eta turismo merkeago bat sortzen da, eta kale zurrutaren turismora pasatzen da. Eta gero auskalo. AHTa bukatzen badute, Donostia izango da Madrilgoen asteburuetarako lekua. Nik ez dakit Donostian zer gertatuko den, momentuz gora joango da, baina oso arriskutsua ikusten dut egoera hau epe luzera.
Agintariek nahita egiten dutela dirudi: plan estrategikoa egiten dute, esanez ‘hemen arazoa da gazterik ez dagoela, populazioa zahartu egin dela’. Baina gero estrategikoki egiten duten guztia oraingo eredua bultzatzera doa, gazteak kanporatuz, eta abar.
(Arg: Oier Arribas)
Udako Euskal Unibertsitatearen (UEU) zuzendaria izan zinen 2014-2018 artean. Zergatik hautu hori?
Ni euskaldun berria naiz, eta euskarari lotutako egitasmoetan parte hartu nahi izan dut beti. Unibertsitatean ari nintzela, Kepa Sarasolarekin bildu nintzen, eta Informatika Fakultatearen bueltan euskaraz zer edo zer sortu behar genuela uste genuen. UEUn honela hasi ginen, garai hartan unibertsitate mailan euskaraz egiteko ez zegoelako tokirik. UEU zen horretarako tokia, eta zoragarria zen. Adibidez, Txillardegi eta Jose Ramon Etxeberria han ezagutu nituen tabernan eta jende pilo bat bizitza osoan alboan egon direnak. Ez zen goitik beherako unibertsitate bat, berdintasunean oinarritzen zen. Niretzako UEU izan da proiektu berriak aurrera ateratzeko toki zoragarri bat.
2003an, online unibertsitatea sortzeko aukera eman zen (Katalunian jada bazegoen). Zuzendaritzan egon nintzen garai horretan, eta hainbat arazorengatik ez zen atera. 2014an, aukera berriak egongo zirelakoan proposatu zidaten, eta azkenean zuzendari gisa sartu nintzen proiektu horrengatik, sinisten dudalako.
UEUtik «frustratuta» atera zinen ordea, online graduak abian jartzea lortu ez zenutelako. Zer gertatu zen?
Bai, ni konbentzituta nengoen proiektu hori atera behar zela, ez igual UEUrekin soilik. EHUrekin edo Eusko Ikaskuntzarekin, nork daki. Baina atera behar zen. Pandemiak are gehiago erakutsi digu, bai UNED eta bai UOCen matrikulazioa igo egin da izugarri. Uste dut 2007tik hona inor ez dagoela proiektu estrategiko berrietan pentsatzen; dagoena jarraitzen eta kito. Nik frustratuta jarraitzen dut.
UEUk jarraitu beharko luke online graduen bide hori?
Bai. Irakaslea izateko masterra egin dugu EHUrekin elkarlanean, adibidez, eta emaitzak ona dirudi. Batzuk graduondokoak eskaini behar direla uste dute. Nire ustez, orduan dispertsatu egiten da. Graduetarako masa kritikoa lortzea errazagoa da sei bat eskaintzen badituzu, eta UNEDi edo UOCi lehia egiteko gai izango ginateke, eta euskaraz.
Hezkuntzan izugarrizko eraldaketa izan da, telematikoari dagokionez. Nola ikusi duzu pandemia garaian erantzun hau?
Urgentziazkoa izan da. Jendeak bere borondate hoberenarekin egin du, pentsaezinak ziren neurriak martxan jarriz. Baina pedagogikoki ez da oso egokia izan. Argi eta garbi online sinkronoak ez du funtzionatzen. Ezin duzu klase magistral bat online egin. Ikasgela batean jada oso aspergarria bada, pentsa etxetik, hozkailua eta Internet alboan dituzula. Guraso batzuek hori nahi zuten, seme-alabak entxufatuta eduki nahi zituzten. Baina hori ez da online pedagogia. Online pedagogia sinkronoa bada askoz interaktiboagoa izan behar da eta bestela asinkronoa, offline, etxeko lanak taldean. Eta ikasle gutxiago klaseko. Irakasleentzat askoz zailagoa da onlinea presentziala baino. Egia esan, espero baino hobeto atera da esperimentu behartua, baina orain beharko litzatekeena da formazio gehiago aurreikustea.
Teknologia berriekin, gainera, egungo erronkei erantzun berritzaileak eman diezazkiegu. Adibidez, Nafar Pirinioan despopulazioaren zati garrantzitsu bat da gazteak batxilergoa ikastera Iruñera doazela eta gero han geratzen direla. Online eta presentziala uztartu daitezke astean egun batez Iruñera eta gainontzekoetan beren herrietatik jarrai dezaten.
IXA taldearen sortzaileen artean zaude zu ere. Nola hasi zen duela 33 urte horren urruna zirudien informatikaren munduan euskararen sustapena?
EHUren Informatika Fakultatea sortu zenean irakasle euskaldunak behar ziren. Orain doktoretza behar duzu irakasle izateko, baina lehen alderantziz zen, denborarekin ikertu eta plaza ateratzen zen. Hogei eta piko irakasletik hiruk besterik ez zuten tesia eginda. Gipuzkoako Foru Aldunditik itzulpen automatikoaren inguruko lan bat eskatu zigun eta orduan hizkuntzalaritza konputazionala ikertzen hasi ginen denok batera, guk ez bagenuen egiten inork ez zuelako egingo.
Kepa Sarasolak eta Arantxa Diazek Adimen Artifizialaren inguruan egin zuten, eta ni Xuxen zuzentzaile ortografikoa ikertzen hasi nintzen, UZEIn zegoen Miren Urkiarekin batera. IXA Taldea hortik sortu zen eta satisfazio handiko lana izan da. Beti euskararen gainean aritzea, baina nazioarteko kontrastearekin: kongresuetan parte hartuz, zer egiten zen ikasiz, gurea aurkeztuz…
Iñaki Alegria Xuxenen lanean (Arg: Manex Mujika, Egunkaria )
Munduko garapen garrantzitsuenak (Windows, Ubuntu, Linux, Android, WordPress…) ditugu euskaraz jadanik. Zein izan da gakoa?
Unibertsitatea eta gure taldea izan da hanketako bat. Gero euskararen alde dagoen herrigintza bestea bat, adibidez Librezaleren edo Wikipedia Euskararen moduko taldeak. Gutxi izanda, asko ezagutzen dugu elkar. Eta desadostasunak gora behera, teknologia berrien inguruan ekosistema bat sortzea lortu zen.
Software librearena beste hanka bat da, hizkuntza txikietarako ezinbestekoa. Bestela, oligopolio multinazional batzuekin lortzea oso zaila da. Edo diru asko jartzen duzu aurretik, edo bestela zerotik hasi behar zara. Software librerik gabe ezinezkoa. Xuxenekin, adibidez, hasieran Microsoftek kobratzen zuen Xuxen jartzeagatik. Linuxekin egin genuen garapenari esker (LibreOfficen dagoena), Microsoftek bere burua behartuta ikusi zuen. Eta orain ordaindu gabe egiten du. Herri gisa lortu dugu teknologikoki maila onean egotea. Orain erabiltzaileak behar ditugu. Adibidez, telefonoa euskaraz konfiguratzea uste baino askoz inportanteagoa da, eta oso jende gutxik dauka.
Software askea giltzarria da bestelako gizarte baten eraikuntzan?
Adibidez, Apple antieuskalduna da, eta hizkuntza txikien aurkakoa. Munduko bederatzi-hamar hizkuntza nagusiak hartu dituzte, eta gainontzekoez ez dute ezer jakin nahi. Duela urte batzuk euskaldun batek iMacen sistema eragilea itzuli zuen euskarara eta komunitateari eskaini zion. Doan zen arren, Applek erretiratzeko eskatu zion. Alde horretatik, abantaila handia da software librearena. Adibidez, oraingo talde txikietan, telebilerak egiteko jendeak Zoom erabiltzen du Jitsi beharrean. Ezin dut ulertu! Askoz malguagoa da Jitsi, software librea da, euskaraz dago, datuak ez dira saltzen… eta bitartean Zoom ari da aberasten eta toki guztietan espioitza eta datu salmenta kasuak ageri dira.
Ikastolak Googlen mendeko dira egun, Sare publikoa Microsoften mendeko. Hezkuntzan zein norabide hartu beharko luke digitalki erantzun egokiagoak emateko?
Kataluniatik proiektu berri bat mamitzen ari da, honaino iritsi dena. Software librearen ildotik plataforma hauei aurre egiteko. Software aldetik Nextcloud eta Blueboarden oinarritutako instalazio bat izango da.
Baina erresistentzia handia dago.
Windows daukan jendeak Linux ez jartzeko esaten du zaila delako. Baina mugikorrean Android daukagu eta hori Linux da, eta di-da ikasten da. Erresistentzia asko dago mantenua egingo duen tokiko enpresarik ez dagoelako. Baina egoerak buelta emango duela dirudi. Enpresa eta elkarte batzuk badaude ere, Librezale esaterako.
Teknologia berriekin eta digitalizazioarekin, administrazioak bere konpetentziei muzin egin die eta multinazionalei eman die. Zerbitzu oso onak direlako, eta gainera, ‘doakoak’. Bueno, esaten duten moduan, doakoa bada, produktua zu zara…
Zein iritzi daukazu teknologia burujabetzaz egiten ari diren mugimenduez?
Badago jendea bai, baina emaitza aldetik oraindik ez da lortu. EHUn saiatu ginen erreferentzia zentro bat sortzen. I+G-an saiatu dira inbertsioak egiten, eta honelako proiektu batek inbertsio nahiko txikia beharko luke. EHU, Jaurlaritza eta fakultatearen inguruan izugarrizko aukera zegoen, eta dago. Administrazioa oso ahaltsua da aldaketak egiteko baina ez zaie interesatzen.
Aurreiritziak ere badaude ala?
Eta ezjakintasuna. Jaurlaritzan entzutea software librea ez dela segurua… Hitzik gabe uzten nau! Enpresa batzuen dimentsio eta irizpideak kontuan hartuta ulertu dezaket, baina horrelako txorakeriak ez.
Euskararen eta teknologien arteko harremanean zein erronka ikusten dituzu?
Jendeak kontrakoa dioen arren, nik uste dut teknologia azken urteetan ez doala hain azkar. Begiratzen baduzu Applek ez du ezer berririk atera, mugikorrei kamerak gehitzeaz gain. Adimen artifizialarena badator, baina kostatzen ari zaio. Eta informatikan ez da lehen aldia izugarrizko olatua datorrela esaten dela, baina gero ez dela hainbesterako.
Aurreikusten da ahots laguntzailedun produktuak ugaritzea. Adinduentzat diren teknologiak adibidez oso inportanteak dira. Ez robot adimentsuak, gehiago komunikazioa eta mezularitzakoak (Whatsapp edo Telegram). Ez hainbeste zaintzeko, baizik eta laguntzeko, bizitza errazteko, bakarrik ez sentitzeko, depresioak saihesteko…
Euskaraz prest daude horretarako teknologiak?
Bai hori nahiko aurreratuta dago: Vicomtechek, Elhuyarek, esaterako, eginda dute. Arazoa da doan emanda ere, salmenta gehiago ekartzen ez badie ez dutela integratuko. Software hori testeatu behar da, mantendu behar da… kostu bat suposatzen die. Produktu irekiagoak egingo balituzkete errazagoa litzake. Baina horiek diseinutik egin behar dira. Applek ez du asmorik, bistan da. Eta besteak ere antzeko dabiltza (Googlek hizkuntza guztiak hartu nahi baditu ere). Katalunian jada jarri dute neurria: erosiko dituzten edo diruz lagunduko diren produktu guztiak katalanez egotea. Garatzen ari direnean negoziatzea oso zaila da. Baina komertzializatzean muga jartzen bazaie, arduratuko dira sartzeaz. Aparatuetan enpaketatua ekartzea lortu behar da. Administrazioa oso inportantea da, berak dauka horretarako ahalmena. Eta gero erabiltzea.
