"Nire adierazpenak landu eta gorde ahal izateko tresna da sormena"
Zerk egiten gaitu idazle eta zerk musikari? Ezinbestekoa al da argitaratzea? Andoni Olaetxea Zabaletak (Intxaurrondo, 1994) gaztetatik uztartu ditu biak. Musikan Goragaleak, Pelax, Zozo eta Burrundariarekin lan mordoxka bat du jada kaleratuta, baina literaturan lehen lana argitaratu du orain aste batzuk. 'FIN barkua' haurrentzako nobela grafikoa da (Erein, 2022), Maite Caballero ilustratzailearekin batera ondua. Hori gutxi ez, eta hilabete berean Telmo Trenorrekin Gladys del Estal militantearen omenezko disko bat kaleratu du: 'Paperezko mila eguzki. Gladys del Estalen iruditerian oinarritutako kantuak' (Haus of Beats, 2022). Aitzakia nahikoa berarekin elkartu, eta esateko dituenak aletzeko. Lasai erantzuten duen arren, asko delako esateko duena.
Nolatan animatu zinen liburua egitera?
Maite Caballero eta bion harremanetik sortu zen; lankideak gara biok. Nik banekien bera ilustratzailea zela, eta berak jakin zuenean tarteka testu eta olerkiak egiten nituela esan zidan nuena erakusteko. Ni ez dut nire burua idazletzat jotzen, baina baditut gauzak eta urteetan bildutako olerki, ipuin eta testuak bidali nizkion. Poema bat aukeratu zuen, eta niri ere gustatzen zitzaidan, batez ere haurrentzako lan bat egiteko. Maite helduentzako komikigintzan ibili izan da, baina haurrentzat funtzionatu zezakeela pentsatu zuen.
Hasieratik zegoen argi umeentzako izango zela?
Hasieran oso argi genuen umeentzako izango zela, orain ez dakit horren argi dagoen. Haurrentzat argitaratu da, baina Maitek dio eta uste dut arrazoia duela, helduentzat funtzionatu dezakeela, hobeto akaso.
Zergatik?
Ez da haurrentzako testu tipiko bat: Ane etxetik atera zen eta sagar bat erosi zuen. Oso iluna da bai ilustrazio aldetik, Maiteren estiloa halakoxea delako, eta baita olerkia bera ere. 6 urtetik aurrera jartzen duen arren, ez dakit ondo ulertuko duen adin horretako ume batek. Modu ezberdinetan ulertu daiteke, egia esan. Lagun batek esan dit ekopedagogia dela.
Ura arrantzatzen duten arrantzale batzuk direlako.
Beti interesatu izan zaizkit ofizioak eta idazterakoan beti jotzen dut horra. Barku hau berezia da, arrainak arrantzatu beharrean, ura arrantzatzen dutelako. Gose-pasatu batzuk dira, eta ur gehiegi hartzen dutenez, itsasoa urik gabe uzten dute, eta bertan gelditzen da barkua ez aurrera, ez atzera. Eta hor bukatzen da.
Haur batentzat tristea edo gogorra izan daiteke, baina haurren liburu guztiak ondo bukatzen direla iruditzen zait. Tramaren bat egon daiteke, baina beti askatzen da korapiloa amaieran. Ez genekien ondo nola egin amaiera, baina Maitek esan zuen horrela utzi behar genuela, eta horrelaxe amaitzen da, hondarretan harrapatua.
‘FIN barkua’ gizarte honen alegoria bat da orduan.
Baietz uste dut. Ez nuen guztiz horrela idatzi, baina bai. Ikusten dugu gizakia bera zertan ari den, edo zertan ari garen. Pikutara goaz erremediorik gabe. Kasu honetan, etxera itzultzeko soluzioa ura da eta agortzen ari dira.
Asko moldatu duzu hasierako testua?
Liburu hau olerki bat den heinean, askatasun handiagoa duzu. Ereinekin elkarlanean hasi ginenean hasi ginen moldaketak egite eta testu aldetik, bukaera aldatzea proposatu zidan Uxue Errazkin editoreak, ez zuelako oso argi ikusten. Hasiera batean arrantzaleak mamu bihurtzen ziren, eta hor geratzen ziren errari. Uxuek arraroa zela esan zuen, eta nik proposatu nion oraingo hau, oraindik arraroagoa dena, baina haiei gehiago gustatu zitzaienez, horrela geratu da.
Niretzat apustua zen amaiera tragiko bat egitea. Mamuena haurrentzat ulergarriagoa zela esango nuke, bukaera hau agian zailagoa da haientzat.
Emaitzarekin pozik?
Egia esan, bi urte igaro dira hasi genuenetik, baina nik igual duela zortzi urte idatzi nuen testua. Argitaratu denetik, beraz, ez dut testua berriro irakurri, orain ez dut gogo handirik zeren badakit hobetuko nituzkeen gauzak hasiko naizela ikusten. Niri zerbait berezia egiteko ideiak erakartzen ninduen. Betiko ipuin bat egiteko badago jendea, jada ondo egiten duena. Hontzako lagun batek esan zidan zazpi kopia saldu zirela, eta asko dela hori. Baina 1.000 ale atera ditugu [barrez]!
Zein da literaturarekin duzun harremana?
Irakurlea izan naiz idazlea baino gehiago. Eta irakurlea ere boladaka. Bi hilabetetan asko irakurtzen eta gero hainbat hilabete irakurri gabe. Espainieraz irakurri dut batez ere, literatura latinoamerikarra gehien bat: Cortazar, Borges, Bolaño eta Juan Rulfo adibidez. Gure amak asko irakurtzen ditu horrelakoak eta etxean beti egon dira liburu hauek. Euskarazko idazle kuttun bat, nahiko ipuin arraroak idazten dituen Karlos Linazasoro tolosarra. Aitaren laguna da eta beti bidaltzen dio atera duenaren aleren bat. Horregatik irakurri dut, Bernardo Atxaga baino gehiago, adibidez.
Musikaria ere bazara. Hilabete honetan kaleratu duzu azken lana.
Aspalditik genuen elkarrekin zerbait egiteko gogoa Telmo Trenorrek eta biok, eta iaz, Gladys del Estalen inguruko disko bat egin nahi zuela esan zidan Inprobisazioetatik abiatu ginen.
‘Paperezko mila eguzki’ da lanaren izena.
Mugimendu antinuklearrak eta mugimendu ekologistak erabiltzen duten eguzki hori kalean asko ikusi izan dugu auzoan txikitatik; paperean eta kolarekin pegatuta. Paperezko mila eguzki esaldia sartu nuen, eta Telmok argi ikusi zuen hori zela titulua.
Jota bat sartu duzue diskoan.
Telmok aspalditik zuen jota hori bera egiteko ideia, Gladys aipatzen dutelako eta Atarrabiako Esther Zabalegik urtero kantatzen duelako omenaldian. Argi zegoen guk ez genuela jota bat abestuko, eta Ibil Bedi talde nafarreko Areta Senosiainek eta Amets Arangurenek egin zuten, arratsalde batean.
Beste bi kanta soinu paisaiak dira.
Ideiak ateratzen ari ginenean, okurritu zitzaigun Gladys Enea eta Nafarroako Bardeak grabatzea [bertako tiro eremuaren kontrako protestan hil zuten Gladys]. Zoom grabagailu nahiko sinple batzuk lortu genituen, eta hara joan ginen. Bardeetakoan ez zegoen horrenbeste eduki, baina hori ere interesgarria zen, haizea eta txori gutxi batzuk, besterik ez.
Gitarra gutxi batzuk sartu ditut, eta Telmok bere sintetizagailuekin egindako inprobisazio batzuk dira. Musika hori entzuten duen jendeari asko gustatu zaiola esan digute, gainontzekoei ez dakit zer irudituko zaien [barrez].
Eta amaitzeko, zuk egindako kanta, Gladysen omenaldian estreinatu zenuena.
Hasieratik nuen argi nik egindako kanta bat sartu nahi nuela, nik zerotik egindako kantarik inoiz ez nuelako egin. Kanta herrikoi bat egin nahi nuen, euskal kantugintza modernoaren ildo klasikotik. Niretzat, herrikoia izateko sinplea behar du izan. Estrofak akaso aldrebes samarrak dira, baina errepika zuzenagoa da: uste dut bisualizatzeko errazak diren irudiak behar dituztela kanta hauek. Egun horretan bertan estreinatu ostean, auzoko txistulari bandakoak etorri zitzaizkidan partitura eske, kantu jirarako. Niretzako hori jada kristorena da, auzotik abestea! Telmok ere esan zidan, horregatik bakarrik merezi zuela jada! Hori zen helburua, egia esan, herrikoia izatea, hau da, herriak erabiltzea.
Zuen gaztaroa markatu zuen?
Gure gurasoen gertuko lagun bat Gladysen kuadrillakoa zen, eta kontakizuna oso txikitatik entzun dut: laguna hor omen zegoen, Gladys hil zuten egunean. Eta Telmok ere bai, bere etxean asko hitz egin delako. Egian pertsonaia oso ezaguna da, urtero egiten da omenaldi bat, urtero daude kartelak, bere irudia presente dago. Gure asmoa ez zen mugimendu ekologistaren aldarria egitea zeharka badu, noski, txikitatik ikusi dugun iruditeria horretatik egindako kantuak egitea baizik.
Presente dago oraindik?
Gure inguruan baietz esango nuke. Askok Gladys Enea deitzen diogu parkeari, Kristinaenea beharrean, eta kontrakoa oso arrotza da. Eta kuadrillan, adibidez, gehiago komentatu didate lan honi buruz atera ditudan beste lanei buruz baino eta berez askoz ere arraroagoa da hau [barrez].
Beti autogestioaren munduan ibili zara. Azken bi lanak argitaletxe eta diskoetxe batekin kaleratu dituzu.
Zure lana kanpora ateratzen duzu, beste batzuen eskuetan gelditzen da, eta kontrola galtzen duzu. Edukiarena ez, hor guk erabaki dugu dena. Baina epe aldetik bi gauzak atzeratu dira: bat, hilabete bat, eta bestea, urtebete. Kasete honen kopia jasotzera Unairen etxera joan behar izan dut gaur goizean, guri ez zaizkigulako oraindik iritsi. Liburuaren kasuan ezberdina da, banaketa eta kudeaketa kristoren lanak dira eta guk ez dugu ezer egin. Oso portzentaia txikia jasotzen dugu liburu bakoitzaren %12a Maite eta bion artean, baina egia da ez dugula zentimo bakar bat ere jarri. Inprentako lana izugarria zen, eta autoeditatuta oso zaila izango litzateke: oso garestia, eta ziurrenik desastre samarra.
Balio Dute kolektiboan zabiltza, eta hor autogestioa da ardatzetako bat.
Duela urte bat nahiko geldirik zegoen kolektiboa, baina orain Kutixik jaialdiaren ostean, oso motibatuta ikusten dut, ni hala nago behintzat. Autogestioan zuk aukeratzen dituzu epeak, lagunartean egiten da, eta zure gain dago egingo den hori. Hori bide zailagoa izan daiteke, esfortzu aldetik, eta dena. Balio Dutek eskaintzen duena da autogestioan oinarritu nahi duen jendearen artean indar metaketa bat, gauzak errazago egiteko eta ez geratzeko batzuen gain dena.
Komunitate bat sortzen ari al da Donostian?
Donostian musika talde asko daude, gauza asko argitaratzen dira, baina hutsune handiak daude. Gaztetxeen falta da larriena. Jotzeko ez duzu ia aukerarik, Dokan eta Dabadaban ez bada, eta hor ere oso zaila da. Lehen, Kortxoeneak betetzen zuen papera falta da: Letamanen tarteka egiten dira gauzak eta Txantxarrekan udalak duen presioagatik ez da ezer egiten orain. Sekulako oroitzapena dut Kortxoenean kontzertuak egiten ziren sasoiaz; 18 urte genituenean asteburuero joaten ginen. Bestelako harremanak sortzen dira espazio horietan. Dabadabara asko joaten naiz kontzertutara, programazio oso ona dute, baina sortzen den giroa ezberdina da; kontsumora oso bideratuta dagoen espazio bat da, batez ere gaueko eskaintza. Bestetik, bertan gauzak antolatzea ez da oso erraza, ez dut oso gertuko sentitzen.
Zer gehiago behar da hirian?
Orokorrean falta da espazio bat eta begira Tabakalera ondoan gaudela ekoizpen artistikorako irekiagoa, akaso Artelekuk betetzen zuena lehen. Tabakalera saiatu egiten da, baina oso mugatua da; ez da nahikoa hirian dauden beharrei erantzuteko. Erakundeetatik askoz ere diru gehiago bideratu beharko litzateke espazioak sortzeko: irekiagoak, erosoagoak eta irisgarriagoak. Ez bakarrik ekoizpen artistikoa errazago egiteko, baizik eta Donostian artearen inguruan dabiltzanak ezagutu eta elkarrekin lanean aritzeko. Orain jendea Dabadaban biltzen da, edo Tabakalerako terrazan.
Egiten den lana ez al da talde txikietan gelditzen?
Mundu horretan gabiltzanak enteratzen gara gauzez, baina gainontzeko entzuleak, ez. Jendeak ez du interes handirik musikan eta artean, orokorrean. Kontzertuetara askotan zerbezak edateko joaten gara, baina askoz gehiago ez.
Musikaz bizi nahiko zenuke noizbait?
Bai, baina inoiz ez da nire plana izan. Ez musikarekin, ez eta literaturarekin ez dut sekula plan handiegirik izan; besteak beste ez dudalako oso errealista ikusi sekula. Bilatuko banu, ez dakit… Oso zaila da, inguruan ditudan artistak nekez bizi dira, limitean; bai diru aldetik, eta baita osasun mental aldetik ere. Musikaz biziko nintzateke? Bai, baina ez baldintza horietan. Kontzertuak eman eta eman, ez nuke nahiko. Pelikulentzako soinu bandak egiten bai, gustura biziko nintzake; edo nik lagunekin egiten ditudan diskoak 300 beharrean 3.000 salduko balira. Zentzu horretan bai.
Sormenean eragina izan dezake?
Bai, gutxi batzuk kenduta, jendeak egiten dituen lanak oso berehalakoak dira: singletzarra atera, entzule asko edukitzeko, eta horrelakoak egiten. Egia esan ez zait asko interesatzen bide hori.
Zer da sormenetik gehien interesatzen zaizuna?
Adieraztea nik barruan ditudan ideia propioak, inorekin partekatu ez ditudanak. Iraunkortasuna interesatzen zait ere: egiten duzun zerbait momentu konkretu batean proiektatu arren, memorian gelditzea, idatzita edo grabatuta geratzea. Besteentzat argitaratzen dugun arren, nire adierazpen hori landu, eta neuk gorde ahal izateko egiten dut lan batez ere
Nola iristen zara inorekin partekatu ez duzun leku horretara?
Liburuarekin, adibidez, ederra izan da. Lan kolektiboa da, Maiterekin egin dudalako, baina aldi berean, testu aldetik indibiduala: nire ideia bat da, eta nik moldatu dut. Musikan egin ditudan beste gauza guztiak talde batean izan dira, taldeko erabakiekin. Taldean egiten duzun horrek taldearen babesa izaten du. Kaka zaharra izan daiteke, baina denon kaka zaharra.
Bakarkako ekoizpen artistiko hori interesatzen zait. Talde batean ez dut funtzionatzen iniziatiba hartzen, gehiago izan naiz ematekoa; noski ekarpena egiten dudala, gitarrak nik sortzen ditut, eta gaizki ez badaude inork ez dit esaten hau edo beste egiteko. Baina musikan beste puntu batera iritsi naiteke oraindik, eta hori bakarkako proiektu batean izan daiteke: uste dut badudala ateratzeko oraindik atera ez dudan zerbait. Sentsazio bat da, e. Gladysen kanta hori egitearekin oso pozik geratu naiz, jendeari gustatu zaiolako. Ez da beste munduko ezer, kanta bat da eta kito, baina egin dezakedala konturatu naiz.
Zerk geldiarazten dizu hori egitea? Edo zergatik ez duzu oraindik urrats hori egin?
Galdera ona da… Literaturan gauza mordoa daukat idatzita, bozetoak, karpetak, Drivean gauzak… Baina sekula ez ditut gauzatu, liburu honekin bakarrik. Askoz testu gehiago ditut, hau baino harago joan daitezkeenak, luzeagoak eta abar. Nobela proiektu bat ere banuen, oso garatuta, baina ez naiz sekula horrekin serio jarri. Blokeatu egiten naiz. Zer den blokeatzen nauena? Diziplina falta, bai; horrelako gauza bat aurrera ateratzeko beharrezkoa da. Nobela bat egiteko orain ez naiz gai ikusten, baina disko bat bakarka? Bai ikusten dut nire burua. Zergatik ez dudan egiten? Uste dut ni neu naizela askotan oztopoa, dena nahi dudalako. Musika egin, idatzi, baina aldi berean nahi dut auzoko bizitza normala egin eta horrelakoak. Eta dena nahi izate horrek baldintzatzen du.
Zure musika proiektu guztiak gizonezkoekin izan dira. Horren inguruan hausnartu al duzu inoiz?
Bai, noski. Iruditzen zait ez dela kasualitatea; nik eduki nuen taldea Goragaleak deitzen zen, lau mutil ginen, rock and rolla eta punka egiten, eta krak batzuk ginen guretzat. Ez genion erreparatzen gai horri inondik inora. Pentsatu izan dut, zer ari gara hemen denak mutilak, mutilen musika egiten, eta ez dakit… asko galtzen dugu, artistikoki eta zentzu guztietan, emakumezkoekin ere lanak egiten ez ditugunean. Gauzak nola egin desberdina litzateke, zer egingo genukeen ere. Orain banabil hainbat neskekin, Elena Ramirezekin edo Jone Laspiurrekin, baina, bai, orokorrean, mutil espazioetan egiten ditut nire sormenak.
Nola da gizonekin egitea musika?
18 urterekin oso zakarra zen dena, ez ginen inondik inora institutuko guayenak, baina egin nahi genuena bai: rockstarrak izan nahi genuen. Gerora asko aldatu da, Telmorekin egin dudan disko honetan asko landu dugu nola egin nahi dugun lan, Pelaxekin ere, talde zaintza handia dago, eta norberaren arazo eta sentimenduak mahai gainean daude une oro. Entsegu aurretik norbaitek zerbait partekatu nahi badu, pote bat hartzera goaz eta behar duen denbora eskaintzen saiatzen gara. Kanpotik ez dakit nola ikusten den, baina aldaketa bat bizi izan dugu.
Zer paper betetzen du sormenak gizartean, eta zer bete beharko luke?
Musikan edo artean pentsatuta, orokorrean sormena kontsumo gizarte honen erreprodukziora bideratuta dago, nik uste dut nahiko begi bistakoa dela. Aurrekoan Guggenheimen egon nintzen, eta gauza batzuk gustatu zitzaizkidan, baina orokorrean zaborra iruditu zitzaidan. Kritikotasuna eduki behar du arteak, hori da gutxienekoa. Sormenak gizakiaren kezkak azaleratzeko balio behar du. Baina badaude erresistentziak; albo batera geratzen diren sormen praktikak dira, ez dira mainstream baina nik horri ematen diot garrantzia. Orain nago momentu batean ez daukadana batere denborarik buruan ditudanak aurrera ateratzeko, jende pila bat dagoelako gauzak egin nahian. Jendea asko ari da mugitzen.