«Gure gurasoen garaiko kezka berdinak ditugu, baina ez dugu sinisten gauzak aldatu daitezkeenik»
Atzera egin aurrera egiteko. Irati Gorostidi zinemagileak (Egia, 1988) aro berri bat estreinatuko du datorren astelehenean, Zinemaldiko Zuzendari Berriak sailean bere lehen filma estreinatuz: 'Aro Berria'. 1970eko hamarkadako Donostiako langile mugimendu autonomo iraultzailean hasi, eta Lizasora (Nafarroara) egin zuten jauzi bere gurasoek, Arco Iris komunitate hippyan mundua aldatzen saiatzeko modu berriak entseatuz. Hamar urteko ikerketa eta bi film labur dira aurrekariak. Erakusketa ere inauguratu du Tabakaleran, prozesua jasotzeko. Elkarrizketa luze joan da, ikerketa luzea egin duelako, eta asko duelako esateko, iraganaz eta etorkizunaz.
Irati Gorostidi zinemagilea, 'arcoiris82' erakusketa aurkezten. Joseba Parron 
Ibilbide luzea egin duzu ‘Aro Berria’ iritsi arte, kontatu nola hasi zinen ikerketan.
Nik banekien nire gurasoak, bere garaian, egon zirela Arco Iris deitzen zen komunitate batean bizitzen. Hainbat lekutan egon ziren, tartean, Lakaben izan zen ama baita ere.
1970eko hamarkadan ezagutu zuten elkar gurasoek, Bidebietan, langile mugimenduan. Amak ur kontagailuen fabrikan egiten zuen lan, eta bertako enpresa komitean oso sartuta zegoen. Nik hori ezagutzen nuen, baina etxean gauzak entzuten diren moduan: ezagutu bai, baina detailerik gabe. Aitak garai hartako hainbat liburu erakutsi zizkidan, argazkiekin. Flipatu egin nuen.
Zergatik?
Komunitate horren jatorria hemengo yoga eskola bat izan zen, eta sortu zutenak donostiarrak ziren, militantziatik zetozenak. Derrepente, argazkiak ikusi nituen: jendea izerditan, biluzik, trantzean… Gorputz asko. Oso fuertea izan zen niretzat hori ikustea: langile mugimenduaren iruditeria ez delako hori. Euskal Herriaren errepresentazioetan hori oso iltzatua dugu: industriaren desmantelamentua, dekadentzia, buzo urdinak, heroina, borroka armatua… Irudi horiek ikustea izan zen ohartzea bestelako errealitate bat ere bazela Euskal Herrian.
Langile mugimenduaren une zehatz bat jaso duzu. Zer zuen garai horrek berezia?
Pelikulan agertzen dena ur kontagailuetako komite autonomo baten historia da. Frankismoaren amaieraren ostean, dezepzio garai bat bizi izan zuten. Uste zuten iraultza etorriko zela, eta ez zen horrela izan. Mugimendu autonomo, libertario eta anarkistetan zebiltzan, oso asanblearioa, oso herrikoia. Fabrikaren inguruan antolatzen zen, baina auzoetan eta bizilagun mugimenduetan oso indartsua zen guztia. Trantsizio gisa ezagutzen duguna etorri zenean, izugarrizko desmobilizazioa ikusi zuten eta gizarteak hartu zuen bidea ez zela iraultzarena izan. Europan ere horizonte utopikoak erortzen ari zirela zirudien, pikutara ari zela joaten guztia.
«Auzoan ikusten zuten jende guztia zegoela haiekin zegoela, eta iraultza etortzear zela. Kristoren txokea izan zen ikustea ezetz»
Langile mugimendu iraultzaileak zein printzipio zituen garai hartan?
Beraiek, eta beste asko, bestelako alternatibak hasi ziren bilatzen gizartetik kanpo. Bilakuntza horretan, Arco Iris topatu zuten. Iraultzaren bidean, maila ekonomiko eta laboralaz gain, beste arloak aldatu behar zirela ikusten zuten: familia egitura, heziketa sexuala, espiritualtasuna… Askapen sexuala erdigunean zegoen garai hartan. Sexuaren inguruan, familiaren egitura bera, modu komunitarioan bizitzea eta jabetza pribatua desegitea, horrek erakarri zituen.
Eta nola aldatzen da hori guztia komunitate «tantriko» batera jauzi egiteko?
Orientalismoa eta new age filosofia ez zitzaien oso interesgarria suertatzen. Amak beti esaten zidan atzeraka eragiten ziola asko. Baina bertan egiten zen lana bai interesatzen zitzaiola. Oso bideratuta zegoen lan pertsonalera eta zalantzan jartzen zituen hezkuntza patriarkal eta kristaua. Komunitate hauetan hinduismoa, budismoa, kristautasun esoterikoa, xamanismoa… apur bat denetarik zegoen. Beraiei erakartzen ziena zen komunitatea bizitzea eta beste egitura batzuk sortzea.
Komunitate bat baino gehiago sortu ziren Nafarroan. Lakabe izan daiteke adibide ezagunetako bat. Zer gertatu zen?
Garai hartan, herri mordoa sortu zen, eta Arco Iris inguruan komunitate berriak sortu ziren. Ez hain handiak, zeren Arco Irisen 100 lagun bizi izan ziren Lizason. 1978tik 1985 arte egon ziren, ondoren Katalunia aldera joan ziren beste urte batzuk, desagertu zen arte.
Mundua aldatzeko tresna bat zen Arco Iris? Edo mundua aldatzea ezinezko egiten zuen baieztapen bat?
Pelikulan, pertsonaia batek galdera hori bera botatzen du. Ez dakit erantzuna. Batzuentzat bazen: «Ezin dugu mundua aldatu, gutxienez elkartu gaitezen berdin bizi nahi duten beste batzuekin eta probatu dezagun». Nik komunitatearen lidergoan egon ziren pertsonekin ez dut horrenbeste harreman izan. Arco Irisera gerturatu zirenengan enfokatzen da pelikula; milaka lagun izan baitziren ikastaroetan. Nondik zetorkien irrika? Batzuek potentzia ikusten zuten gauzak aldatzeko. Baina motibazio ezberdin asko zeuden. Amarentzat, adibidez, gauza interesgarrienetako bat izan zen jende ezberdina ezagutzeko aukera izan zuela. Ezagutzen zuen jende guztia zen Bidebietakoa, denak langile klasekoak, inguru iguala zuten. Han, aberatsen edo militarren seme-alabak ere bazeuden, pentsa.
Zure gurasoek gaur egun nola ikusten dute garai hura ikertzea?
Interes handiarekin. Ama hil egin zen duela lau urte, eta berak bazuen kezka gehixeago, baina aitak interes handiarekin. Beraiek eta beraien lagunek asko lagundu didate.
Porrot sentsazioa al dute?
Oso kritikoak dira bizi izan zutenarekin. Langile mugimenduari lotuta, adibidez, oso inozenteak zirela uste zuten. Beraien mugidan zeuden sartuak eta uste zuten hori zela munduaren zentroa: autonomia eta Herrera-Errenteria-Lezoko egoera. Auzoan ikusten zuten giroa zen jende guztia zegoela beraiekin eta iraultza etortzear zela. Eta kristoren txokea izan zen ikustea ezetz. Jendeak beste bide batzuk nahi zituela, eta modu pragmatikoan hasi zela pentsatzen. Oso gazteak ziren eta indar handia zuten. Eta saiatu ziren.
Zure lanean badago zerbait oso berezia: mugimendu politiko baten artxibo eta analisia egiten duzu, baina aldi berean, autobiografia ariketa bat ere bada.
Nire gurasoen biografian zentratu naiz —ni jaio baino lehenagokoa—, baina gauza horiek ez daude pelikulan. Kontatzen badizut, badakizu, baina bestela ez dago argi. Pelikulan ez dago nire ama, nire aita, haien lagunak… Jende askoren testigantzetan oinarritu naiz, eta dena nahastu dugu. Horretaz gain, aktoreen izaeran oinarrituta eraiki ditugu pertsonaiak.
«Askapen sexuala erdigunean zegoen. Familiaren egitura eta jabetza pribatua desegiteak erakarri zituen»
Dokumentazio lan izugarria egin duzu, beraz.
Guztia dago oinarrituta bilaketan jaso ditudan materialetan: artxiboak, publikazioak eta testigantzak. Fabriketako asanbladetako akta mordoa topatu nuen Lazkaoko beneditarren komentuan. Ez genekien ezta zeinenak ziren ere, dena zegoen nahastua: troskistak, autonomoak… Lehenengo ariketa izan zen material hori deszifratzea aktoreekin. Material horren gainean eztabaidatzen sortu zen gidoia.
Bertan egindako ikastaroak erreproduzitu dituzue.
Ikastaroen filmaketa bai izan da inprobisazioa, beste guztia, inprobisazioen gainean eraikitako gidoia. Ikastaroa erabat fikzioan egitea oso zaila zen, teknika fisikoak erabiliz —inoiz ez drogekin— egoera katartikoetara heltzen baitziren. Arco Irisen oso muturrera eramaten zituzten egoera hauek, egun askotan zehar errepikatuz ariketa hauek. Guk horren bertsio batzuk egin genituen eta hor gertatutakoa benetakoa da. Oso fuertea da, ez gaudelako ohituta horrelako irudiak ikustera.
Katarsiak, beraz, benetakoak dira.
Benetan gertatu da, baina badago babes bat, beraiek badakite fikzio baten barruan gaudela, jantziteria dago, jendea filmatzen… Adibidez: badaude pertsonaia batzuk negarrez hasten direnak. Ikusleak ulertzen du filmean gertatu zaionagatik dagoela negarrez, baina seguruenik, aktorea beste zerbaitekin ari da konektatzen. Negar hori, beraz, benetakoa da, baina pelikularen narratiban, beste leku bat hartzen du.
Erakusketan, hainbat aktorek haien bizipenak partekatzen dituzte. Zer da egia, zer da fikzioa?
Beraiei galdetu beharko genieke, baina, nik uste dut, pertsonaiaren barruan dauden arren, beraien gogoetak ere badirela. Adibidez, batek esaten du orgian baztertua izateko beldurra zuela. Badakit aktore horrek hitz egin zuela Arco Iriseko kide batekin, eta berak esan ziola horrelako zerbait. Berak bazekarren testigantza hori, baina berak ere horrekin konektatu zuen, akaso.
Zer desberdintasun dituzte 1980ko hamarkadako gogoetekin alderatuta?
Gutxi. Komunitatean urte asko egon zen lagun bat etorri zen eta esan zuen «oso-oso antzekoak» zirela. Egia da castingaren prozesuan bilatu genituen pertsonek, moduren batean, komunitatearekin konektatzen zutela. Baina, gaur egun, kezka oso antzekoak ditugu. Sentsazioa da ez dugula asko aurreratu, trabatuta jarraitzen dugu, kezka eta desira oso antzekoekin.
Egongo da desberdintasunik, ordea.
Gure aitona-amonen garaian, dena ziren mandatuak: ezkondu behar zenuen, lan egin, seme-alabak eduki. Oso argi zegoen eskema, eta horrek ekartzen duen sufrimendua badakigu zein den, zeren horregatik puskatu zuten horrekin. Gaur egungo egoera ezberdina da: dena da eszeptikoagoa eta zinikoagoa. Uste dugu ezin dela ezer aldatu, oso dezepzionatuak gaude eta, gainera, leher eginda. Badirudi guk aukeratzen dugula gure bizitza nolakoa den, eta ez da horrela. Haiek, gutxienez, oldartzen ziren eta ausartzen ziren: goazen komuna bat eraikitzera.
Bestalde, haiek hasi zituzten galderekin jarraitzen dugu guk: zer egiten dugu familiarekin, zer bikote harremanekin, sexuarekin, zer harreman ekonomiko, sozial eta laboralekin. Kezka berdinak ditugu, baina ez dugu sinisten gauzak aldatu daitezkeenik. Ez dugu inongo federik soluzioetan, eta hori falta zaigu haiengandik. Haiek modu kritikoan esaten zuten oso inozenteak zirela… Baina, agian, horixe da behar duguna orain. Guk den-dena dakigu eta ez dugu ezer egiten; haiek uste zuten dena posible zela, eta zerbait egiten zuten.
Sexu askapenaz hitz egiten zen arren, agian, kontzientzia feminista ez zegoen sobera garatua.
Amak kontatzen zidan mutilek asko erabiltzen zutela askapen sexuala ligatzeko aitzakia gisa: «Wilheim Reich irakurri beharko zenuke, zure burua askatzeko». Komunitatean asko gertatzen zen hau; oso desberdina zen zer zen askapen sexuala emakume batentzat eta zer gizon batentzat, eta gauza horiek ez zituzten kontuan hartzen. Emakume bati erakutsi diote bizitza osoan zehar bere desira sexuala esploratzea dela arrisku bat, ohorea eta duintasuna galtzen duela, eta hortik askatzea oso zaila da.
Eta askapen sexuala gizonarentzat «eskuragarri» egotea bada…
Ba a ze askatasun sexuala den hori! Beraiek, hori baino lehen, kristoren lotsa eta nazka sentitzen zuten haien gorputzekin. Oso barneratuak zituzten gauza asko. Mesfidantza handia zuten haien desiran. Tradizioarekin apurtu nahi zuten eta bazekiten «formateatuak» zeudela gauzak modu batera sentitzeko. Horri kontra egitea oso gogorra zen.
Europan izan ziren halako esperientziak, sexualitatea askatzeko helburuz orgiak antolatuz eta abar.
Haiek ere horrela egiten zuten. Komunitatean sartu baino lehen bazuten mentalitate hori: harremanak irekitzea, praktika berriak probatzea… Langile mugimenduaren garaitik zetorren: haien buruak behartzea, konturatu gabe zer mingarria izan zitekeen. Zure burua derrigortzea askapen horretara, ez baduzu desiratzen… Oso gogorra zen batzuetan, haientzat, orgia batean parte hartzea edo bikotekidea beste norbaitekin oheratzea. Saiatzen ari ziren, eta ahal zuten moduan; baina momentu batean, «gerta ahala gerta, egin behar dugu» pentsatzen zuten. Eta min handia hartzen zuten.
«Eztabaidak itzuli egiten dira. Gure gurasoen belaunaldikoekin hitz egiteak eta perspektiban jartzeak esperantza sortzen dit»
Gaur egun, feminismoaren gorakadarekin eta LGTBI komunitatearen eskutik, bestelako presentzia du eztabaidak.
Badago sekuentzia bat pelikulan 1978an emakume asanblada batek argitaratutako fanzine bat irakurtzen ari direla. Bertan, eztabaidatzen ari ziren zein zen metodo antisorgailurik eraginkorrena. Sexu askapena erdigunean jarri eta familia eredua erreproduzituko ez zuen metodo bakarra penetraziorik eza zela argudiatzen zuten. Super interesgarria zen debate hori. Eta eztabaida hori oso garaikidea da, egun ere berdin eztabaida genezake. Pastillak, abortuak, haurdunaldiak… eta nola beti emakumeengan erortzen den erantzukizuna. Fokua aldatzearen beharraz ari ziren jada 1970eko hamarkadan. Testuinguru queer batean bestelako dimentsio batzuk gehitu zaizkio egun, baina oinarrian dagoen eztabaida berdina da. 1970eko hamarkadan emakume hauen debatea garaikidea da.
1930eko hamarkadan, anarkistek eta komunistek, antzeko eztabaidak izan zituzten baita ere.
Locarnoko zinemaldiaren erresidentzia batean egon nintzen, Monte Veritan (Suitza). Orain, Bauhausen resort moduko bat da, leku oso pijo bat, baina horren jatorria zen Monte Veritako komunitatea, eta bertan izan ziren Bakunin eta beste hainbat ekintzaile XIX. mendearen amaieran. Kristoren komunitateak sortu ziren bertan, nudismoa praktikatzen zuten eta beste hamaika kontu.
Eztabaidak itzuli egiten dira. Badago genealogia bat. Gure gurasoen belaunaldikoekin hitz egitea eta perspektiban jartzeak lagundu egiten nau; hari bat dago, eta esperantza sortzen dit. Hari horretan leku bat aurkitu dezakegu gaur egungoa pentsatzeko eta bestelako ereduak eraikitzeko. Agian, iraultzan pentsatzea zailagoa da egun, baina bideak pentsatu behar ditugu bizitzak jasangarriagoak egiteko.
Hainbeste urteren ostean, azkenik, ‘Aro Berria’ estreinatuko duzu… Eta ondoren? Gai honek buelta gehiago izango al du?
Ideia mordoa dut aurrera begira, noski, baina oraingo lana ere oso inportantea da: jasotzea. Sorkuntza prozesuan ez dut hain argi nora iritsi nahi dudan, eta zer izango den pelikula. Bilaketa eta aurkikuntza prozesuak dira, egiten noan heinean deskubritzen. Hori amaitzen da jendearen inpresio, erreakzio eta gogoetak jasotzean; bertan sortzen diren elkarrizketak. Hor ulertzen ditut esanahiaren alderdi asko, eta nire arreta guztia hor jarri nahi dut. •
