"Lete sentitzeko modua oholtzan erakusten ahalegindu gara"
Iazko abenduan hamar urte bete ziren Xabier Lete zendu zenetik. Oiartzungo sortzailea modu askotara omendu zuten, eta oraindik ere haren ondarea omentzen ari dira. ‘Loreak eta zauriak’ ikuskizuna, ordea, ez da omenaldi soil bat. Xabi San Sebastian musikariaren ideiari forma eman diote Beñat Gaztelumendi bertsolariak, eta Joserra Senperena eta Quico Puges musikariek. Ekainaren 5ean Tabakalerako patioan ariko dira, 19:00etan.
Omenaldien urtea pasa da. Zuen ustez, euskal jendarteak ezagutzen du Xabier Leteren ondarea?
Xabi San Sebastian (X.S.S.): Galdera ona da. Sustraietan hor mantentzen da eta mantenduko da. Hortik sortzen direnek Leteren zerbait badute, nahiz eta kontziente ez izan. Orain gazte jendeak Xabier Lete eta haren obra ezagutzen duen, hori erlatiboa iruditzen zait.
Beñat Gaztelumendi (B.G.): Xabier Leteren biografia ziurrenik ez du jende askok ezagutuko. Leteren eragina, ordea, bai. Bere kantak ezagutzen ditugu, jakin gabe Leterenak direla. Baina hor daude. Chill Mafia taldeak Leteren bertsio bat egin du, pentsa. Esan nahi dudana da, hor dagoela, presente. Pertsona bera ez dugu asko omendu, eta pertsonak berak ez zuen jaso merezi zuen hori dena. Hori egia da, baina, aldi berean, polita da zuk egin duzun zerbait herri bateko identitatearen parte bihurtzea.
Horrez gain, Lete nahiko deserosoa da gogoratzeko. Oso barrutik bizi zuen Euskal Herriaren egoera, eta inongo konplexurik gabe kantatu zuen batzuen alde eta beste batzuen kontra. Denetik egin zuen. Alde horretatik, nik uste dut Euskal Herrian bizi izan duguna inork baino hobe erakusten duela Leteren figurak. Horregatik, pertsona deserosoa da, eta horrek zailtzen du figura bera omentzen. Niri horrelaxe gustatzen zait Lete, bere gordinean. Agian hori da arrazoietako bat Leteren figurak gaur egun balio gutxiago izateko beste batzuekin konparatuta.
Noiztik ezagutzen duzue Xabier Lete?
B.G.: Gure etxean oso Lete zaleak izan dira; batez ere, aita. Letek gure gurasoen belaunaldia kontatu zuen, Franco hil aurreko sen iraultzailetik hasita. Ondorengo porrot sentsazio garratz hori ere Letek oso ondo jaso zuen. Gure gurasoak horrekin hezi eta hazi dira, eta azkenean guk ere gurasoen bidez jaso dugu. Lete beti egon da presente gure etxean, eta umetatik entzun izan dut.
X.S.S.: Nik umetatik ez dut entzun, baina bai gaztetan. Gogoan dut 14 bat urterekin eskolan euskara klasean jartzen zizkigutela euskal kantarien abestiak, eta tartean zegoen Xabier Lete. Hori da nire lehen oroitzapen kontzientea. Aurretik irratian entzunda izango nuela pentsatzen dut.
J.S.: Nik txikitatik ezagutzen dut. Etxean disko pila bat zeuden, eta horien artean euskal kantautoreenak. Horien artean zeuden Leterenak. Gaur egun ere jarraitzen dut bere diskoak entzuten.
Pertsonalki ezagutu zenuten?
J.S.: Jabier Muguruzarekin eman nuen kontzertu bat ikustera etorri zen. Egun hartako argazki bat daukat berarekin, eta hori izan zen Leterekin izan nuen harreman pertsonal bakarra.
B.G.: Ez. Bertso egunen batean zuzenean entzungo nuela uste dut, bertso zaharrak kantatzen zituen garaian.
X.S.S.: Ez nuen ezagutzeko aukerarik izan. Halere, Joxan Goikoetxeak kontatzen zizkidan bere istorioak. Berarekin jo zuen azken urtetan, eta lagunak ziren. Joxan askotan joaten zen bere etxera, eta Alboka taldean geundela askotan kontatzen zizkigun Leteren esanak eta pasadizoak.
Letek elkartu zaituztete. Nolatan?
X.S.S.: Azken urteetan Leteren kantuek deitu egiten zidaten. Banuen bere kantuak abesteko gogoa. Duela urte eta erdi zerbait prestatzen hasi nintzen, eta orduan jakin nuen Joxan Goikoetxearen bitartez hamar urte beteko zirela Lete hil zenetik. Horren aurretik hasi nintzen pentsatzen, baina hamargarren urteurrena zela eta, momentu ona iruditu zitzaidan buruan nuena aurrera eramateko. Joserra eta Beñat aspalditik ezagutzen ditut, baina orain arte ez genuen ezer serioa egin elkarrekin, eta banuen gogoa. Nire agendan zeuden bi hauek. Beraiekin harremanetan jarri eta Leteren inguruko zerbait egitea proposatu nien, eta biek esan zidaten Leteren zale amorratuak zirela. Beraz, aurrera egitea erabaki genuen. Ondoren, Quico Pugesekin harremanetan jarri ginen.
Joserra eta Beñat, proposamena jaso zenutenean zer pentsatu zenuten?
J.S.: Oso gustura hartu nuen Xabiren proposamena, baina zera galdetu nion; «Pianoarekin, ezta?». Izan ere, pianistek dagoeneko ez dugu pianoarekin jotzen, eta nik ez dut sintetizadore eta teklatuekin jotzeko gogorik. Berak esan zidan baietz, pianoarekin. Antzokietan jotzeko asmoa zuela esan zidan, eta ideia paregabea iruditu zitzaidan. Gainera, betidanik miretsi izan ditut Leteren kantuak, eta nire klasikoetako bat da.
B.G.: Xabik deitu zidan 2019ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketako finaletik hiru astera edo. Lanpetua nenbilen garai hartan, baina baiezkoa eman nion. Batetik, Leterekiko sentitzen nuelako zerbait egiteko gogoa, eta figura erakargarria delako niretzat. Bestetik, banuen gogoa bertso jarriekin lan egiteko. Txapelketa garaian plazan dezente nenbilen garaia zen, eta banuen gogoa zerbait pausatuagoa egiteko. Emanaldi honekin ikusi nuen horretarako aukera izango nuela. Bestalde, nire kasuan esango nuke pandemiak on egin didala emanaldiarekiko, beste denbora eta lasaitasun bat eduki dudalako honetan aritzeko.
‘Loreak eta zauriak’ da ikuskizunaren izena. Zer dela eta?
X.S.S.: Hor ibili ginen bueltaka zein izenburu jarri emanaldiari. Beñatek zenbait proposamen egin zituen, eta nik argi ikusi nuen Loreak eta zauriak izan behar zuela. Nire ustez, Letek asko sortzen zuen zaurietatik, bere sufrimenduetatik gauza asko atera ziren. Oso presente daude bere kantuetan. Analogia oso polita iruditzen zait, bere zaurietatik nola loreak sortu dituen kantu, poema zein pentsamendu gisara.
J.S.: Gainera, bere disko baten izenburua Lore bat, zauri bat da.
Lete idazlea, poeta, kantaria, eta une batez politikaria izan zen. Alor asko ukitu zituen. Hori dena islatu nahi izan duzue ikuskizunean?
X.S.S.: Batez ere, bere kantagintzan oinarritu gara, baina ez hori bakarrik. Letek ere bazuen harreman berezia bertsolaritzarekin, eta hori bera ere jaso dugu ikuskizunean. Kantagintzaren barruan saiatu gara Leteren aroak bereizten. Ez dira aro kronologikoak, baina bai ukitu zituen gai desberdinak, eta bere aldarte desberdinak ekarri nahi izan ditugu ikuskizunera: euskaltzaletasuna, ironia eta garraztasuna, kritika politikoa, existentzialismoa, argitasuna heriotzari buruz hitz egiterakoan… Jende gutxik hitz egin du argi eta garbi heriotzari buruz, eta Lete horietako bat da. Horrekin guztiarekin bidai bat sortu nahi izan dugu.
Letek bertsolaritzarekin izandako lotura nolakoa izan zen?
B.G.: Ezer baino lehen, esan nahiko nuke asko tematzen garela diziplina desberdinak uztartzen ditugula esaten. Uste dut hori ez dela horrela. Diziplina desberdinak uste dut naturalki daudela nahastuta. Leterengan ere nabarmena da hori. Ez dago Lete bertsozale, poesiazale eta kantuzale bat. Lete da, eta berak ukitzen ditu denak. Leteren hizkuntzan bertan ikusten da poeta garaikideak jarraitu zituela, baina baita ere Txirrita eta garai bateko hemengo bertsolariak.
Bere poesia egiteko moduan sumatzen da bertsolari zaharren eragina. Hizkuntza eta errimak erabiltzeko modua, irudiak nola sortzen dituen… Bertsolaritzako errekurtsoak dira. Kantu askoren metrika bertsoen bera da. Bertsolaritza Leteren kantagintzan eta sorkuntza prozesuan beti dago presente. Horrez gain, Letek baditu bertsolari zaharrei eskainitako diskoak. 70eko hamarkadan Antton Valverde eta Julen Lekuonarekin bi disko egin zituen. Bere azken aroan, 2000. urte inguru hartan, ez dakit zazpi disko diren bertsolari zaharrei eskainiak. Bilintx, Uztapide eta Basarri, Lazkao Txiki, Xalbador eta garai bateko bertsolariei buruzkoak dira. Bertso zahar pila bat berreskuratu zituen Letek, eta ikuskizun honetan horri ere keinu bat egin nahi genion. Izan ere, alde hori ez da horren ezaguna, eta argi dago Leterentzat garrantzitsua zela.
50 urteko bidaia proposatzen du ikuskizunak. Hori dena prestatzeko prozesua nolakoa izan da?
X.S.S.: Hilabete askoan, Internet bidez aritu gara prestatzen. Gure lehen bilera jarri genuen iazko martxoaren 14rako, Tolosan, eta ezin izan ginen elkartu itxialdiak harrapatu gintuelako. Hortik aurrera, posta elektroniko bidez komunikatu ginen. Iritziak eman, testuak konpartitu, eta abar. Sorkuntza prozesuak beti dira kaotikoak, eta nik banekien aurrera gindoazela, baina ez nuen argi ikusten nolakoa izango zen ikuskizuna. Pixkanaka, bueltak ematen, forma eman genion.
J.S.: Gidoia Xabik eta Beñatek egin dute. Gaiak beraiek zehaztu dituzte. Musikalki, berriz, gauzak entseguetan zehaztu eta txukundu genituen.
X.S.S.: Lan egiteko beste era bat izan da. Sakonagoa, akaso. Gauzak idazterakoan gehiago pentsatzen dituzu, eta aukera eman digu ondo lan egiteko. Iazko irailetik aurrera, Joserraren etxean elkartzen hasi ginen entseatzeko, bere pianoaren inguruan. Orduan bota genituen airera genituen ideia guztiak. Soinu bihurtu genituen, eta polita izan da.
J.S.: Hasiera batean, gure asmoa zen fidelak izatea jatorrizko bertsioekin, baina, azkenean, erdibana geratu da. Errepertorioaren erdia nahiko fidela da, eta beste erdia moldaketekin osatu dugu.
B.G.: Benetako zailtasuna Lete bera izan dela esango nuke. Beti ematen du bertigo puntu bat Lete bezalako figura batekin zerbait egiteak, eta gutxieneko maila bat eskatzen du hari buruzko lan bat egiteak. Momentu batetik aurrera, karga hori kendu genuela iruditzen zait. Guk aukeratu ditugu gustatzen zaizkigun kantak, gero horiek sailkatu ditugu gidoi baten arabera. Lete bere osotasunean jasotzea baino, gure helburua izan da Leterengandik erakartzen gaituen horrekin zerbait egitea. Alde horretatik, ez da omenaldi bat. Lete sentitzeko modua oholtzan erakusten ahalegindu gara.
X.S.S.: Bere materiala erabilita egindako sorkuntza lan bat da. Hori lortzen saiatu gara. Ez bakarrik omenaldi gisa bere kantuak abestea bata bestearen atzetik. Horrekin zerbait egin nahi izan dugu, eta ez da erraza azaltzea zer den.
Poeta triste gisa ezagutzen da Lete. Horrelakoa da?
B.G.: Ez nago batere ados horrekin.
X.S.S.: Berak bere buruari jarri zion kantu batetan poeta tristea izengoitia.
B.G.: Leteren diskoak hartzen badituzu, egia da oso poeta garratza dela gauza askotan, eta tristuratik kantatzen duela, gaixotasunetik kantatzen duela. Hori dena badauka, ez da esan beharrik. Aldi berean, Leteren kantuen aurkezpenak bakarrizketak dira, ETBko Barre Librea programan jartzeko modukoak. Txiste pila bat egiten ditu, hitzekin jolasak… Ez dakit, uste dut oso pertsona umoretsua ere bazela. Antton Valverdek esan zigun poeta tristea eta pertsona umoretsua zela. Azken batean, kontraste hori denongan dago, eta Leterengan ere bazegoen. Beti tematzen gara pertsonak sailkatzen. Poeta tristea zela diogu, baina gero Gizon arruntaren koplak idatzi zituen. Ez dezagun alde bat bakarrik hartu. Denak dauzka Letek.
Leteri buruzko ikuskizuna prestatu eta taula gainera eraman ostean, harekiko duzuen lotura aldatu eta aberastu da?
X.S.S.: Niri barruraino sartzen zaizkit bere zenbait kantu. Emanaldi bakoitzean hunkitzen naiz. Hurbileko heriotzak bizitzea tokatu zait, eta, aldi berean, heriotzari kantatu diot Leteren kantuen bidez. Dagoeneko nire parte da. Nire gertakizun batzuekin oso lotuta daude kantu batzuk, eta aldatu naute.
J.S.: Nik bere musika ezagutzen nuen, baina urteurrenaren harira, hainbat liburu argitaratu ziren. Baten bat irakurrita nuen, baina gero Alex Gurrutxagarena irakurri genuen, eta Gipuzkoako Aldundiak argitaratutako beste liburu bat ere. Hainbat artikulu ditu, hainbatek idatzitakoak. Esaterako, Arantxa Urretabizkaiak. Liburu hauei esker Lete pentsalaria ezagutu dut.
B.G.: Nire kasuan, Lete gehiago eta hobeto ezagutu dut ikuskizun honi esker.
Joserra, Rafa Berrioren omenaldietan parte hartu berri duzu. Leteren antzera, donostiarraren ondare zabala ere ez da horren ezaguna gurean. Bien artean loturaren bat dagoela uste duzu?
J.S.: Biek hitz egiten dute existentzialismoaz, eta aldi berean, umorea erabiltzen dute. «El espiritu burlon» esaten zuen Berriok. Ez dira erosoak entzuteko. Beraien letrak batez bestekoaren gainetik daude. Esfortzua eskatzen dute entzuteko. Musika komertzialean maila askoz arruntagoa da. Berrio omentzen ari ginela Leterekin paralelismo batzuk zituela sentitu nituen.
Bestalde, Berriori buruz galdetzen didaten bakoitzean beti nabarmentzen dut bere musikagintza. Bere hitzak aipatzen dira beti, eta sekulako musikaria zen. Leteren kasu bera da. Arantxa Urretabizkaiak idatzitako artikulu batean, esaten duen lehen gauza da Lete belarritik sartu zitzaigula, eta gero ezagutu genuela gainerako guztia.
‘Loreak eta zauriak’ ikuskizuna noiz estreinatu zenuten?
X.S.S.: Abenduaren 4an, Zarauzko Modelo aretoan. Leteren heriotzaren urteurrenaren egunean izan zen. Ez genekien estreinatzeko aukerarik izango genuenik, baina lortu genuen.
B.G.: Pandemiaren fase guztiak pasa ditugu. Abenduan estreinatu genuenean uste dut udalerrien arteko mugikortasuna orduan ireki zela.
X.S.S.: Inguruan ikusi dugu emanaldiak bertan behera geratzen zirela, eta guk aurrera egitea lortu dugu
Beste herri batzuk ere bisitatu dituzue, ezta?
X.S.S.: Zarautzen jo ondoren, Oiartzunen izan ginen, Leteren jaioterrian. Gerora, Hernanin, Usurbilen, Hondarribian, Eibarren, Bilbon, Andoainen, Tolosan eta Lazkaon ere izan gara.ç
Ekainaren 5ean, azkenik, Donostian ariko zarete. Kostatu da, ezta?
X.S.S.: Egia esan, bai. Pertsonalki gogoa nuen nire hirian jotzeko.
B.G.: Baita nik ere. Gainera, emanaldi guztiak ez dira berdinak izaten. Sorta bat dago leku bakoitzera egokitzen duguna, eta niri bereziki ilusioa egiten zidan Donostian egiteak. Bilintxen heriotzaren urteurrena izanda, agian keinuren bat egin beharko diogu.