Etxebizitza: behar handi bat, hamaika aukera
Etxebizitza beharra handia da Donostian, joera orokorrei jarraiki, inoiz baino handiagoa, segur aski. Horri aurre egiteko, erakunde publikoak mugitzen hasiak dira, eta milaka etxebizitza babestu eraikiko dituztela esaten ari dira. Begirada pixka bat altxatzen saiatu gara, ordea: zein da Donostiako etxebizitza parkearen egoera? Zein eskaintza eta eskaria? Zer erabaki politiko hartu dira honaino iristeko? Nola lortu daitezke etxebizitza babestuak hutsetik eta enpresa pribatuekin eraiki gabe?
Donostiako etxebizitza ugari eta garabi bat.Joseba Parron San Sebastian 
Etxebizitza, etxebizitza eta etxebizitza. Hori da herritarren egungo kezka nagusia. Kalean sentitzen da eta datu ofizialek diote: Eusko Jaurlaritzaren eta Gipuzkoako Foru Aldundiaren azken Soziometroek herritarren kezka nagusi gisa kokatu dute etxebizitza bat eskuratzeko ezintasuna, eta Donostiako azken Hiritarren Pertzepzio Inkestak ere donostiarren kezka nagusien artean kokatu zuen hori bera.
Arazoa ez da, ez, Donostiakoa soilik, Euskal Herrian zein Espainiako Estatu osoan nabarmen larritu baita etxebizitzaren arazoa azken urteotan. Eta ez da pertzepzio soil bat: datu ofizialen arabera, azken hamar urteotan, Gipuzkoan, batez besteko soldatak %20 inguru igo dira eta etxebizitzaren salerosketa prezioa %34 inguru, ia bikoitza. Eta alokairua ez da atzean gelditzen, noski: Eusko Jaurlaritzako datuen arabera, Gipuzkoako etxebizitzen alokairuaren batez besteko prezioa %30 inguru igo da 2016tik. Kontuan izan behar da, halaber, Donostiak urteak daramatzala estatuko hiru hiriburu garestienen artean eta, beraz, hiriko batez besteko prezioak Gipuzkoakoak baino nabarmen altuagoak direla: erosketan, metro koadroaren batez besteko prezioa 5.800 euroen bueltan dago (Gipuzkoan, 3.700 euro inguru) eta, alokairuan, batez besteko errenta 1.100 euro ingurukoa da (Gipuzkoan, 840 euro inguru), Eusko Jaurlaritzaren zein Gipuzkoako Higiezinen Jabetzako Agenteen Kolegio Ofizialaren azken datuen arabera. Horrela, alokairura bideratu beharreko diru sarreren ehunekoa adituek gomendatzen duten %30aren gainetik dago, are gehiago 35 urtetik beherakoen kasuan.
Horren guztiaren aurrean, erakunde publikoak mugitzen hasiak dira: etxebizitza lege berria onartu zuen Espainiako Kongresuak 2023an, tentsio handiko eremu izendatzen hasi dira hainbat udalerri —Donostiaren izendapena hurrengo hilabeteetan helduko da—, etxebizitza tasatuen udal ordenantza berriaren proiektua onartu berri dute eta erakunde hainbatetako agintariak babes ofizialeko etxe berriak egingo dituztela esaten ari dira han eta hemen, baita Donostian ere, noski. Baina, zein da hiriko etxebizitza parkearen egoera, zein beharra eta zeintzuk alternatibak?
Donostiako etxebizitza ugari.Joseba Parron San Sebastian
Etxebizitza parkeari errepaso bat
Hiri antolamenduko plan orokor (HAPO) berriaren aurrerakin dokumentuan jasotako datuen arabera, Donostian 95.098 etxebizitza daude (189.093 biztanle). Etxebizitza horien %83,2 etxebizitza nagusiak dira (79.126), %16,7 inguru bigarren etxebizitzak edo etxebizitza hutsak dira (15.847) eta gainontzekoak establezimendu kolektiboak (125); Donostia tentsio handiko eremu izendatzeko udalak berriki ondutako txostenaren arabera, 2.109 dira hiriko etxebizitza hutsak (bi urtez baino gehiagoz bizitzeko erabili ez direnak). Horien guztien artean daude etxebizitza turistikoak, 1.400 inguru direnak, parke osoaren %1,5 inguru, udalaren datuen arabera. Etxebizitza turistikoak, hutsak eta bigarrenak batuz gero, beraz, hiriko etxebizitza guztien %18 pasatxotan ez da inor bizi erregulartasunez.
Etxebizitzen tamainari eta okupazio mailari ere erreparatu behar zaio, azterketa osoagoa egiteko, «hiriko bizitegi parkea gutxiegi erabiltzen da», aipatzen baitu espresuki aurrerakin dokumentuak. Bertako datuen arabera, Donostiako etxebizitzen batez besteko tamaina 85,4 metro koadrokoa da, eta, batez beste, 2,3 pertsona bizi dira etxebizitza bakoitzean. Datuak gehiago xehatuta, etxeen %31n pertsona bakarra bizi da eta %30ean bi pertsona. Aldiz, Donostiako Etxegintzak 2019an ondutako Udal Etxebizitza Planak jasotzen duenez, 28-35 metro koadrokoa da apartamentu indibidual baten tamaina gomendagarria eta 38-50 metro koadrokoa apartamentu bikoitz batena.
Bestalde, HAPOaren aurrerakin dokumentuaren arabera, hiriko etxe gehienen edukitza erregimena jabetza da (%79,24), alokairuzkoak %18,89 dira eta beste edukitza mota batzuetakoak dira %1,87. Horrez gain, 3.821 etxebizitzek dute babes iraunkorreko kalifikazioa hirian, etxebizitza parke osoaren %4 pasatxo. Ehuneko hori handitzeko beharrean jartzen du fokua, nabarmen, aurrerakinak. Izan ere, 2023an onartutako etxebizitza legeak helburu gisa ezarri du etxebizitza parke osoaren %20ak babes mailaren bat izatea, bizitegi merkatuko zona tentsionatua duten udalerrietan, hogei urteko epean. Donostia ehuneko horretatik oso urrun dago, estatu osoan zein beste herrialde batzuetan gertatu den moduan, hamarkada luzez hartutako erabaki politikoen ondorioz, etxebizitza merkatuko ondasun gisa ulertzen eta sustatzen dutenak. «Akatsa oso urrunetik dator eta urte asko daramatzagu bide desegokian», aitortzen du aurrerakinak berak.
Etxebizitza babestuen beharra
Agerikoa da Donostiak duen etxebizitza babestuen beharra, bai Espainiako etxebizitza legeak ezarritako helburua betetzeko eta bai eskariari erantzuteko: Donostia tentsio handiko eremu izendatzeko txostenaren arabera, 11.856 lagunek behar dute lehen etxebizitza bat (ezin dira emantzipatu) eta 13.492 lagunek etxebizitza babestu bat eskatu dute Donostian. Azken horietatik, 8.885 Donostian erroldatutako pertsonak dira (%65,8) eta gehienek (6.413) alokairuzko etxebizitza bat eskatzen dute.
Alokairuari dagokionez, etxebizitza babestuen eskaria igo baino ez da egin hirian, bertan erroldatutako pertsonei dagokienez: 4.316 eskaera zeuden 2013an eta 6.413 2023an. Aldiz, aurrerakinaren arabera, egun indarrean dagoen HAPOan (2010) aurreikusitako 16.415 etxebizitzen %24,8a baino ez da egikaritu (4.072), eta horien artean daude aurreikusitako etxebizitza libre guztien %64,24, babes ofizialekoen %31,68 eta tasatuen %4,08. Horrela, 2010ean aurreikusitakoaren arabera, 12.343 etxebizitza daude egiteke, eta horien ia %70ak babes mailaren bat izango lukete. Etxegintzako datuen arabera, 2010etik 2023ra, 1.221 etxebizitza babestu eta 232 tasatu eraiki ziren Donostian; libreak, aldiz, 2.882.
Orain, legeak ezarritako helburua betetzeko eta eskariari erantzuteko, 12.175 etxebizitza berri eraikitzea planteatzen du HAPOaren aurrerakinak; horietatik, 6.411 babes mailaren batekin (%53). 2010eko HAPOaren exekuzio maila antzekoa baldin badu plan berriak, ordea, ez da helburua beteko.
Eraikitzetik harago, zer?
Eraiki, eraiki eta eraiki. Hori da erakundeen apustu nagusia etxebizitzaren beharrari erantzuteko, oraingoan, egoera ikusita, etxebizitza babestuetan bereziki fokua jarrita, horrela aurrerakinean aipatzen den «akatsa» konponduko delakoan. Otsailean Eusko Jaurlaritzak eta Donostiako Udalak erdietsitako akordioa da horren erakusgarri, hirian 5.000 etxebizitza babestu eraikitzea jasotzen duena; gehien-gehienak, aurretik hirigintza garapenak aurreikusita zituzten eremuetan. Horretarako, nazioarteko hirigintza irizpideei eta aurrerakina zuzendu duen Sebastia Jornet i Forner arkitektoak aspalditik landutako ildoari jarraiki, «barne hazkundearen eta hiri birkalifikazioaren aldeko apustua» egiten du HAPOaren aurrerakinak, hau da, eraikita dauden mugetatik harago ez haztea. Salbuespen nabarmen bat dauka, ordea, apustu horrek, aurrerakinean bertan aipatzen dena: Auditz Akular Altzako berdegune handia. Aurreikusten den garapen handiena da, Odon Elorza alkate ohiaren garaitik datorrena eta birformulatuta ere, 3.000 etxebizitza berri aurreikusten dituena, gehienak (2.255) babestuak. Non eta Altzan, desarrollismoaren ondorioak gehien pairatu dituen eta hiriko eremu populatuenetako bat den auzoan.
Hutsetik eraikitzea planteatu ohi da etxebizitza babestuak lortzeko aukera ia bakar gisa. Erreportaje hau osatzeko kontsultatutako adituek diotenez, ukaezina da eraiki, eraiki beharko dela, dagoen etxebizitza behar nabarmena kontuan hartuta, baina, era berean, etxe berriak eraikitzea ez dela aukera bakarra. Asko dira hori planteatzen ari diren tokiko zein nazioarteko adituak, eta badaude jorratu daitezkeen beste hainbat bide.
Donostiako etxebizitza ugari, Atotxako dorrearen inguruan.Joseba Parron San Sebastian
HAPOaren aurrerakinean bertan ere aipatzen dira etxebizitza babestuak lortzeko bestelako aukera batzuk, baita estimazio batzuk ere: eraikinak birgaitzearen bidez 800 bat etxebizitza lortu daitezkeela dio —50 urtetik beherako eraikinetan «aukera eskasak» daudela dio dokumentuak, baina Donostiako etxebizitzen batez besteko antzinatasuna 53,1 urtekoa da—, beheko solairuak etxebizitza babestu gisa kalifikatuta 1.000 etxebizitza inguru, oraindik egin daitezkeen eraikinen altxaerak eginda 100 bat, etxebizitza handiak zatituta 2.000 inguru eta hiriko bizitegi ehuna «zertxobait areagotuta» 500 bat. Estimazioak dira, baina, horrela, 4.400 etxebizitza babestu berri lortu daitezkeela dio aurrerakinak. Ez du, ordea, horien inguruko esku hartze zehatzik proposatzen.
Adituek diotenez, hala ere, harago ere joan daiteke. Birgaitzeari dagokionez, esaterako, zuzkidura apartamentuak lortzeko zenbait eremu identifikatu zituen Etxegintzak 2019ko planean, hala nola, Manteo, Morlans, Amara kalea eta Ondarreta kalea. Baina hiriko arkitekto batzuek behin baino gehiagotan hizpidera ekarri izan dutenez, badaude hirian oso erabilera gutxi duten zenbait eremu, Antiguako Seminarioa eta Intxaurrondoko Guardia Zibilaren kuartela esaterako, etxebizitza babestu gehiago lortzeko aukerak emango lituzketenak —hainbat herritarrek ere hizpidera ekarri izan dituzte eremu horiek HAPOaren parte hartze prozesuko bilera batzuetan—.
Horrez gain, etxebizitza turistikoak maila kuantitatiboan ez badira ere hiriko etxebizitzaren arazoaren erantzule nagusia, guztiz debekatuko balira, 1.400 etxebizitza irabaziko lituzke hiriak. Beraz, tentsio handiko eremuak eragin handiagoa izango luke orduan etxe horiek alokairuaren merkatura ateratzerakoan, prezioak mugatuta. Izan ere, astekari honen edizioa ixteko momentuan, 317 etxe baino ez dira eskaintzen alokairuan Idealista atarian; eskaintza urria izanik, prezioak mugatzearen eragina ez da behar bezain handia izango. Eta, etxebizitza turistikoak debekatzeko modu progresiboak egon, badaude: Bizilagunekin plataformak aspaldi proposatu zuen lizentzia iragankorra ezartzea, hau da, gehienez beste lau urtez luzatzea egun indarrean dauden etxe turistikoen lizentziak. Horrez gain, gogoratu behar da dagoeneko indarrean daudela etxe turistikoen inguruko konpentsazio neurriak Ipar Euskal Herrian eta Frantziako Estatuko zenbait hiritan —etxejabe batek alokairu turistikoan jartzen duen etxe bakoitzeko, beste bat alokairu arruntean jartzean datza—.
Austrian, etxejabe handienak etxebizitza sindikatuak dira: beraiek eraikitzen dute eta beraiek banatzen dituzte etxeak, euren irizpideen arabera
Jabetzaz
Herritar ororen etxebizitza eskubidea bermatu nahi bada, jabetza ereduari ere erreparatu beharko zaio. Donostian, Etxegintzako datuen arabera, guztira 3.017 etxe dituzten 311 etxebizitza jabe handi (sei etxebizitza edo gehiago dituztenak) egon daitezkeela uste da, eta beste 188 daude bost etxebizitza dituztenak, baina, ustez, horietako bat euren etxebizitza nagusi gisa dutenak.
HAPOaren aurrerakinak «desjabetzea» ere aipatzen du eraiki gabe etxebizitza babestuak lortzeko tresna gisa, baina baztertu ere egiten du: «Administrazio publikoaren (tokikoa edo autonomikoa) aurrekontu zuzkidura errotik aldatzen ez bada, ez da gizarte etxebizitza handirik lortuko». Ordea, gogoratu behar da 2015eko EAEko etxebizitza legeak desjabetzea ahalbidetzen duela, euren «funtzio soziala» betetzen ez duten etxebizitzei dagokienez. Hala ere, etxebizitza hutsak eta hilabeteak eta hilabeteak hutsik pasatzen dituzten milaka bigarren etxebizitza egon arren, horien desjabetze bakar bat ere ez da gauzatu legea indarrean sartu zenetik, adituek nabarmendu dutenez. Are gehiago, Azpeitia da etxebizitza hutsei metro koadroko hamar euroko kanona ezartzeko aukera aplikatzen hasi den udalerri bakarra, baita berriki hasi ere, legea indarrean sartu eta hamar urtera. Ikusteke dago, ordea, nahikoa izango den kanon hori etxe hutsak merkaturatzera behartzeko.
Donostiako etxebizitza ugari eta garabi batzuk.Joseba Parron San Sebastian
Adituek nabarmentzen dutenez, etxebizitzak prezio mugatuak izango dituen merkatu batera merkaturatzea funtsezkoa da eskariari erantzuteko, eta, aipaturiko neurriez gain, bestelako eredu batzuk ere badaude nazioartean. Bat aipatzearren, Austrian, etxejabe handienak etxebizitza sindikatuak dira: beraiek eraikitzen dute eta beraiek banatzen dituzte etxeak, euren irizpideen arabera. Horrela, bestelako etxejabe batek prezio altuak jarri nahi baditu, espekulatzeko aukera gutxiago izango du, merkatuaren zati handi bat prezio mugatuak dituzten sindikatu horien esku baitago. Horrez gain, alokairuaren errenta maizterraren diru sarreren arabera ezartzen dute, horrela ghettoak sortzea saihestuz. Horrek lotura zuzena dauka babes ofizialeko etxeak banatzeko erarekin: alokairuzkoak izatea eta berrikusgarriak izatea dira adituek lehenesten dituzten irizpideak.
Izan ere, ez da ahaztu behar Espainiako Estatua dela Europan alokairuzko etxebizitza parke txikiena duen estatuetako bat; Jose Luis Arrese frankismoko Etxebizitza ministroaren «etxejabeen herrialde bat nahi dugu, ez proletarioen herrialde bat», ideiaren ondorioetako bat. Beharra handia da, baina aukerak asko dira, hirigintza eredu berriak jarraituz, eraikitzea, birgaitzea eta jabetza ereduen birpentsatzea uztartuz. Erakundeek etxebizitza eskubidea bermatzeko bidea hartu behar dute, eta, bitartean, Javier Gil Soziologian doktore eta etxebizitzaren gaian adituak behin baino gehiagotan planteatu izan duen moduan, maizterrek euren tresnak erabili ditzakete: etxebizitza sindikatuetan antolatzea.
